دههها تلاش علمی و همکاری جهانی برای احیای لایه ازون، همواره به عنوان یکی از بزرگترین موفقیتهای بشر در حفاظت از محیط زیست شناخته شده است. توضیح رایج این بود که با بازیابی این سپر محافظ، خطر تابشهای مضر خورشیدی کاهش مییابد و سلامت انسانها و اکوسیستمها از آسیبهای جدی در امان میماند. با این حال، یافتههای تازه نشان میدهد که این پیروزی بزرگ شاید پیامدهای پنهانی داشته باشد که میتواند چالش تغییرات اقلیمی را پیچیدهتر کند و روند گرم شدن زمین را سریعتر از انتظار پیش ببرد.
لایه ازون در ارتفاعات بالای جو قرار دارد و به عنوان فیلتر طبیعی نور خورشید فعالیت میکند. این لایه هنگام آسیب دیدن، پرتوهای فرابنفش را مستقیما به سطح زمین میرساند. همین نگرانیها در دهه ۱۹۸۰ باعث شد تولید مواد شیمیایی مخربی مانند کلروفلوئوروکربنها متوقف شود. با گذشت زمان، نتایج مثبت آشکار شد و دانشمندان متوجه ترمیم تدریجی این لایه شدند. اما اکنون بررسیهای محققان بینالمللی نشان میدهد که افزایش غلظت ازون در نقاط مرتفع جو، نقش جدیدی در گرم شدن زمین بازی میکند.
ازون اضافی در لایههای فوقانی جو مانند پوششی عایق حرارتی عمل میکند. انرژی گرمایی که باید آزادانه از جو خارج شود، توسط این گاز به دام میافتد و دوباره به سطح زمین بازمیگردد. نتیجه این پدیده افزایش سطح گرما در فضای اطراف سیاره است. شبیهسازیهای اقلیمی انجام شده برای دوره زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۵۰ نشان میدهد که این روند در سالهای آینده شدت خواهد گرفت و میزان گرمای محبوس شده به طرز قابل توجهی افزایش مییابد.
تحقیقات جدید نشان میدهد اگر ترمیم لایه ازون همچنان ادامه داشته باشد و انتشار آلایندهها نیز در سطح فعلی باقی بماند، تا میانه قرن حاضر حدود چهل درصد گرمای بیشتری نسبت به وضعیت فعلی در جو زمین انباشته خواهد شد. این مقدار انرژی محبوس شده در مقیاس جهانی قابل توجه است و تقریبا با اثر گرمایی گاز متان موجود در جو برابر خواهد بود که یکی از مهمترین عوامل تقویتکننده تغییرات اقلیمی محسوب میشود.
بخشی از این گرمای افزوده در نتیجه بهبود لایه ازون بر فراز مناطق قطبی ایجاد میشود و بخش بزرگتری از آن به دلیل آلودگیهای سطحی جو است که موجب تولید مقدار بیشتری ازون در نزدیکی سطح زمین میشود. بنابراین افزایش ازون اکنون در دو ارتفاع متفاوت رخ میدهد و هر دو فرآیند در گرمتر شدن جو نقش دارند. همین موضوع سبب شده که دانشمندان لایه ازون را نه تنها یک محافظ ضروری، بلکه عاملی جدید در سناریوهای گرمایش جهانی بدانند.
این نتایج یک پیام مهم دارند. حفاظت از لایه ازون اقدامی اشتباه نبوده و اگر این پوشش آسیبپذیر در جو از بین میرفت، سطح زمین با موجی از مشکلات جدی نظیر افزایش سرطانهای پوستی، آسیب به بینایی، نابودی ریزگیاهان دریایی و کاهش تولید محصولات کشاورزی روبهرو میشد. اما اکنون بشر باید با درکی عمیقتر از رفتار جو، راهکارهایی جدید برای کاهش گرمایش زمین اتخاذ کند. زیرا دستاوردهای بزرگ زیستمحیطی بدون کاهش سریعتر آلایندههای دیگر نمیتوانند تکمیل کننده مسیر مبارزه با تغییرات اقلیمی باشند.
بنابراین این پرسش که آیا نجات لایه ازون اشتباه بود، پرسشی سادهانگارانه است. نکته اصلی این است که محیط زیست سیستمی بسیار پیچیده و در هم تنیده است. رفع یک بحران ممکن است به تنهایی کافی نبوده و حتی شرایط دیگری را تشدید کند. آینده زمین نیازمند نگاه جامعتری است که همزمان با ترمیم لایه ازون، کاهش تولید گازهای گلخانهای، کنترل آلودگی هوا و مدیریت سوختهای فسیلی را با جدیت بیشتری دنبال کند.
پیام واضح تحقیقات اخیر این است که مسیر مبارزه با گرمایش جهانی به تلاشهایی گستردهتر و چند بعدی نیاز دارد. در غیر این صورت سیارهای که برای نجات آن تلاش میکنیم ممکن است در سالهای آینده داغتر، ناپایدارتر و سختتر برای زیستن شود. بشر اکنون به نقطهای رسیده که هر تصمیم درست، نیازمند دهها اقدام تکمیلی دیگر است تا زمین بتواند تعادلی پایدار را دوباره به دست آورد.
