دهه ۱۳۹۰ برای سینمای ایران، دوره‌ای پر فراز و نشیب بود؛ دهه‌ای که با موفقیت جهانی «جدایی نادر از سیمین» آغاز شد و با موجی از فیلم‌های اجتماعی، رئالیستی و گاه جسورانه ادامه یافت. هرچند بسیاری معتقدند که این دهه در مقایسه با دهه ۸۰ از نظر کیفیت کلی آثار دچار افت شد، اما همچنان فیلم‌هایی تولید شدند که توانستند در حافظه سینمایی مخاطبان ماندگار شوند.
در این دهه، شاهد ظهور نسل تازه‌ای از فیلم‌سازان بودیم؛ کارگردان‌هایی که با نگاه‌های نو و دغدغه‌های متفاوت، توانستند توجه منتقدان و جشنواره‌ها را به خود جلب کنند. نام‌هایی چون آیدا پناهنده، سهیل بیرقی، سعید روستایی و محمدحسین مهدویان، هرکدام با سبک و زبان خاص خود، بخشی از چهره سینمای دهه ۹۰ را شکل دادند.
از سوی دیگر، راه‌اندازی گروه «هنروتجربه» فرصتی فراهم کرد تا فیلم‌هایی خارج از جریان اصلی، با فرم‌های متفاوت و روایت‌های جسورانه، راهی پرده سینما شوند. این فیلم‌ها اگرچه در گیشه موفقیت چندانی نداشتند، اما توانستند مخاطبان خاص خود را پیدا کنند و فضای تازه‌ای برای تجربه‌گرایی در سینمای ایران ایجاد کنند.
در ادامه، بیست فیلم برتر این دهه را مرور می‌کنیم؛ آثاری که به انتخاب تحریریه فیلمزی، نمایندگان مهمی از جریان‌های متنوع سینمای ایران در دهه ۹۰ هستند. این فهرست نه‌تنها دعوتی برای تماشا، بلکه فرصتی برای بازنگری در مسیر سینمای ایران طی یک دهه پرتحول است.
بهترین فیلم‌های ایرانی دهه ۹۰
- ۲۰. هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند
- ۱۹. من
- ۱۸. تمارض
- ۱۷. ایستاده در غبار
- ۱۶. دهلیز
- ۱۵. اژدها وارد می‌شود
- ۱۴. سرخپوست
- ۱۳. قصر شیرین
- ۱۲. پریدن از ارتفاع کم
- ۱۱. برادرم خسرو
- ۱۰. جنایت بی‌دقت
- ۹. در دنیای تو ساعت چند است؟
- ۸. شعله‌ور
- ۷. اسرافیل
- ۶. وارونگی
- ۵. کلاس هنرپیشگی
- ۴. پله آخر
- ۳. پرویز
- ۲. فروشنده
- ۱. خانه پدری
۲۰. هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند
کارگردان: پوران درخشنده
نویسندگان: پوران درخشنده، میترا بهرامی
بازیگران: طناز طباطبایی، شهاب حسینی، مریلا زارعی
سال ساخت: ۱۳۹۱
یکی از جسورانه‌ترین آثار اجتماعی دهه ۹۰، فیلمی بود که بی‌پرده به موضوع آزار جنسی پرداخت؛ مسئله‌ای که کمتر در سینمای ایران به آن پرداخته شده بود. «هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند» با واکنش‌های گسترده‌ای مواجه شد و توانست جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران جشنواره فجر را کسب کند. این فیلم نه‌تنها در گیشه موفق بود، بلکه در فضای عمومی نیز بحث‌های مهمی را درباره خشونت جنسی و سکوت قربانیان به راه انداخت.
۱۹. من
نویسنده و کارگردان: سهیل بیرقی
بازیگران: لیلا حاتمی، امیر جدیدی
سال ساخت: ۱۳۹۴
اولین فیلم بلند سهیل بیرقی، پرتره‌ای از زنی مستقل و قدرتمند است که در دنیایی مردانه، امپراتوری خود را بنا کرده است. «من» با روایتی غیرمتعارف و شخصیت‌پردازی متفاوت، آغازگر سه‌گانه‌ای شد که بیرقی با «عرق سرد» و «عامه‌پسند» ادامه داد. این فیلم نگاهی انتقادی به ساختارهای اجتماعی دارد و با بازی درخشان لیلا حاتمی، توانست توجه مخاطبان جدی سینما را جلب کند.
۱۸. تمارض
نویسنده و کارگردان: عبد آبست
بازیگران: عبد آبست، وحید راد
سال ساخت: ۱۳۹۵
«تمارض» یکی از متفاوت‌ترین تجربه‌های سینمایی دهه ۹۰ است. فیلمی که تماماً در یک استودیوی پرده سبز ساخته شده و با روایت غیرخطی، داستان تصادفی مرموز را دنبال می‌کند. عبد آبست با این اثر نشان داد که جسارت در فرم و روایت می‌تواند به خلق فضایی منحصربه‌فرد منجر شود. این فیلم از طریق گروه هنروتجربه به نمایش درآمد و نام کارگردانش را به‌عنوان یکی از چهره‌های تجربه‌گرای سینمای ایران مطرح کرد.
۱۷. ایستاده در غبار
نویسنده و کارگردان: محمدحسین مهدویان
بازیگران: هادی حجازی‌فر، ابراهیم امینی
سال ساخت: ۱۳۹۴
نخستین فیلم بلند مهدویان، بازسازی مستندگونه‌ای از زندگی احمد متوسلیان، فرمانده برجسته دوران جنگ است. «ایستاده در غبار» با بهره‌گیری از سبک شبه‌مستند، توانست تصویری واقع‌گرایانه و تأثیرگذار از فضای جنگ ارائه دهد. این فیلم نه‌تنها در جشنواره فجر موفق ظاهر شد، بلکه مسیر حرفه‌ای مهدویان را نیز هموار کرد و او را به یکی از چهره‌های مهم سینمای دهه ۹۰ تبدیل ساخت.
۱۶. دهلیز
کارگردان: بهروز شعیبی
نویسنده: علی اصغری
بازیگران: رضا عطاران، هانیه توسلی
سال ساخت: ۱۳۹۲
«دهلیز» یکی از آثار تأثیرگذار سینمای اجتماعی دهه ۹۰ است که با جسارت به سراغ موضوع قصاص می‌رود؛ مسئله‌ای پیچیده و پرتنش که کمتر در سینمای ایران با چنین ظرافتی به تصویر کشیده شده است. داستان فیلم حول محور پدری می‌چرخد که برای چند روز از زندان مرخص شده تا رضایت شاکیان را جلب کند. در این مسیر، پسر خردسالش نیز با تلاش کودکانه‌اش، نقش مهمی در روند داستان ایفا می‌کند. بازی درخشان رضا عطاران در نقشی کاملاً متفاوت از آثار کمدی‌اش، به «دهلیز» عمق و تأثیرگذاری ویژه‌ای بخشیده و آن را به یکی از آثار ماندگار این دهه تبدیل کرده است.
۱۵. اژدها وارد می‌شود
نویسنده و کارگردان: مانی حقیقی
بازیگران: امیر جدیدی، احسان گودرزی، علی باقری
سال ساخت: ۱۳۹۴
مانی حقیقی در «اژدها وارد می‌شود» مرزهای روایت کلاسیک را درنوردیده و با تلفیق ژانرهای مختلف، اثری خلق کرده که هم‌زمان رازآلود، تجربی و طنزآمیز است. داستان گم‌شدن یک صدابردار در جریان فیلم‌برداری، بهانه‌ای می‌شود برای ورود به دنیایی پر از ابهام، استعاره و بازی‌های فرمی. استفاده از سبک ماکیومنتری، طراحی صحنه‌های خاص، موسیقی فراموش‌نشدنی کریستف رضاعی و بازی‌های کنترل‌شده بازیگران، این فیلم را به تجربه‌ای منحصربه‌فرد در سینمای ایران بدل کرده است. هرچند پایان فیلم ممکن است برای برخی مخاطبان قانع‌کننده نباشد، اما جسارت در فرم و روایت آن را به اثری ماندگار تبدیل کرده است.
۱۴. سرخپوست
نویسنده و کارگردان: نیما جاویدی
بازیگران: نوید محمدزاده، پری‌ناز ایزدیار
سال ساخت: ۱۳۹۷
«سرخپوست» با داستانی ساده اما پرکشش، توانست توجه مخاطبان و منتقدان را به خود جلب کند. روایت سرگردی که در آستانه ترفیع، با گم‌شدن یک زندانی مواجه می‌شود، بستری فراهم می‌کند برای خلق تعلیق، درگیری‌های درونی و تحول شخصیت. طراحی دقیق صحنه‌ها، استفاده هوشمندانه از جلوه‌های ویژه و فضاسازی منحصربه‌فرد، این فیلم را به یکی از نمونه‌های موفق سینمای ژانری در ایران تبدیل کرده است. بازی نوید محمدزاده نیز در نقش سرگرد، یکی از نقاط قوت فیلم به‌شمار می‌رود.
۱۳. قصر شیرین
کارگردان: رضا میرکریمی
نویسندگان: محسن قرایی، محمد داودی
بازیگران: حامد بهداد، ژیلا شاهی
سال ساخت: ۱۳۹۷
رضا میرکریمی بار دیگر به سراغ رابطه پدر و فرزند رفته و این‌بار در قالب یک روایت جاده‌ای، داستان مردی را تعریف می‌کند که پس از آزادی از زندان، با دو فرزند خردسالش روبه‌رو می‌شود. «قصر شیرین» با نگاهی انسانی و جزئی‌نگر، تحول تدریجی این رابطه را در طول یک سفر کوتاه به تصویر می‌کشد. بازی حامد بهداد در نقشی متفاوت، طراحی دقیق صحنه‌ها و دیالوگ‌هایی که با ظرافت نوشته شده‌اند، این فیلم را به یکی از آثار برجسته میرکریمی در دهه ۹۰ تبدیل کرده‌اند.
۱۲. پریدن از ارتفاع کم
نویسنده و کارگردان: حامد رجبی
بازیگران: نگار جواهریان، رامبد جوان
سال ساخت: ۱۳۹۳
در نخستین تجربه کارگردانی‌اش، حامد رجبی با «پریدن از ارتفاع کم» سراغ روایت روان‌کاوانه‌ای از بحران درونی یک زن می‌رود. پس از مرگ جنین در شکم، شخصیت اصلی دچار تحولاتی می‌شود که به‌تدریج در رفتار و تصمیم‌هایش نمود پیدا می‌کند. نگار جواهریان با بازی‌ای دقیق و کنترل‌شده، موفق شده پیچیدگی‌های این نقش را به‌خوبی منتقل کند. فیلم با تمرکز بر جزئیات بصری، دیالوگ‌های کوتاه و مؤثر، و فضاسازی مینیمال، تجربه‌ای متفاوت برای مخاطبان جدی سینما فراهم می‌کند.
۱۱. برادرم خسرو
کارگردان: احسان بیگلری
نویسندگان: احسان بیگلری، پریسا هاشم‌پور
بازیگران: شهاب حسینی، هنگامه قاضیانی
سال ساخت: ۱۳۹۴
«برادرم خسرو» با محوریت اختلال دوقطبی، یکی از معدود فیلم‌های ایرانی است که به‌طور جدی به مسائل روان‌پزشکی می‌پردازد. خسرو، با بازی درخشان شهاب حسینی، مردی است که با خواهرش زندگی می‌کند و پس از سفر خواهر، مجبور می‌شود مدتی را با برادر دندان‌پزشکش سپری کند. این هم‌زیستی اجباری، بستری برای بروز تنش‌ها، سوءتفاهم‌ها و در نهایت، نزدیکی و درک متقابل می‌شود. فیلم با نگاهی انسانی و بدون قضاوت، تلاش می‌کند تا پیچیدگی‌های زندگی با فردی مبتلا به اختلال روانی را به تصویر بکشد و در این مسیر، موفق ظاهر می‌شود.
۱۰. جنایت بی‌دقت
کارگردان: شهرام مکری
نویسندگان: نسیم احمدپور، شهرام مکری
بازیگران: ابوالفضل کاهانی، بابک کریمی
سال ساخت: ۱۳۹۹
شهرام مکری در «جنایت بی‌دقت» بار دیگر به سراغ ساختارهای روایی پیچیده و بازی با زمان رفته است. این فیلم، که در جشنواره ونیز موفق به دریافت جایزه بهترین فیلم‌نامه از منتقدان شد، با الهام از حادثه آتش‌سوزی سینما رکس، گذشته و حال را در هم می‌تند و سرنوشت شخصیت‌هایی از نسل‌های مختلف را به هم گره می‌زند. مکری با بهره‌گیری از تکنیک «پرسپکتیو زمانی» و روایت چندلایه، تجربه‌ای منحصربه‌فرد خلق کرده که هم از نظر فرم و هم محتوا، در سینمای ایران کم‌نظیر است.
۹. در دنیای تو ساعت چند است؟
نویسنده و کارگردان: صفی یزدانیان
بازیگران: علی مصفا، لیلا حاتمی
سال ساخت: ۱۳۹۳
این فیلم عاشقانه، با حال‌وهوای نوستالژیک و لطیفش، یکی از دل‌نشین‌ترین آثار دهه ۹۰ است. گلی پس از سال‌ها از فرانسه به ایران بازمی‌گردد و فرهاد، عاشق قدیمی‌اش، تلاش می‌کند خاطرات گذشته را زنده کند. «در دنیای تو ساعت چند است؟» با تصاویری شاعرانه از شهر رشت، کافه‌ها، بازارها و خیابان‌های خاطره‌انگیز، فضایی خلق می‌کند که عشق، خاطره و حسرت در آن جاری‌اند. بازی‌های کنترل‌شده و میزانسن‌های دقیق، این فیلم را به اثری لطیف و ماندگار تبدیل کرده‌اند.
۸. شعله‌ور
کارگردان: حمید نعمت‌الله
نویسندگان: حمید نعمت‌الله، هادی مقدم‌دوست
بازیگران: امین حیایی، زری خوشکام، دارا حیایی
سال ساخت: ۱۳۹۵
«شعله‌ور» داستان مردی است که درگیر شکست‌های زندگی‌اش شده و با پسرش راهی سفری می‌شود که قرار است او را با گذشته، حسرت‌ها و خشم‌های فروخورده‌اش روبه‌رو کند. امین حیایی در نقشی کاملاً متفاوت، با کنترل دقیق بر حالات چهره و بدن، موفق شده پیچیدگی‌های شخصیت را به‌خوبی منتقل کند. فیلم با نگاهی روان‌کاوانه، به درون مردی سرخورده نفوذ می‌کند و در فضایی تلخ و تأثیرگذار، روایت‌گر تقابل انسان با خود و جامعه است.
۷. اسرافیل
کارگردان: آیدا پناهنده
نویسندگان: آیدا پناهنده، ارسلان امیری
بازیگران: پژمان بازغی، هدیه تهرانی، هدی زین‌العابدین
سال ساخت: ۱۳۹۵
در «اسرافیل»، آیدا پناهنده به سراغ مثلثی عاشقانه رفته که در آن گذشته، حال و آینده در هم تنیده‌اند. ماهی، زنی با گذشته‌ای پر از خاطره، با بازگشت بهروز، عشق قدیمی‌اش، دچار تردید و آشفتگی می‌شود؛ در حالی‌که سارا، ضلع سوم این مثلث، نیز درگیر احساسات و تصمیم‌های خود است. فیلم با ساختار اپیزودیک، به هر شخصیت فرصت می‌دهد تا روایت خود را بیان کند. تصاویر شاعرانه، بازی‌های درونی و کارگردانی دقیق، «اسرافیل» را به یکی از آثار شاخص سینمای زنانه در دهه ۹۰ تبدیل کرده‌اند.
۶. وارونگی
نویسنده و کارگردان: بهنام بهزادی
بازیگران: سحر دولت‌شاهی، علی مصفا
سال ساخت: ۱۳۹۴
«وارونگی» با نگاهی اجتماعی و روان‌شناختی، داستان زنی را روایت می‌کند که در میان فشارهای خانوادگی و خواسته‌های شخصی، تلاش می‌کند استقلال خود را حفظ کند. نیلوفر، تنها دختر مجرد خانواده، باید هم از مادر بیمارش مراقبت کند و هم کسب‌وکارش را توسعه دهد. این تضادها، او را در موقعیتی پیچیده قرار می‌دهند. فیلم با ریتمی آرام اما پرتنش، به بررسی نقش زنان در ساختارهای سنتی می‌پردازد. بازی سحر دولت‌شاهی، با ظرافت و کنترل، یکی از نقاط قوت اصلی فیلم است.
۵. کلاس هنرپیشگی
نویسنده و کارگردان: علی‌رضا داودنژاد
بازیگران: رضا داودنژاد، زهرا داودنژاد
سال ساخت: ۱۳۹۰
«کلاس هنرپیشگی» تجربه‌ای منحصربه‌فرد در سینمای ایران است؛ فیلمی شبه‌مستند که در آن اعضای خانواده داودنژاد نقش خودشان را بازی می‌کنند. داستان درباره خانواده‌ای است که درگیر مسائل مالی، گرانی سکه و اختلافات مربوط به ارث و میراث شده‌اند. این اثر، با نگاهی صمیمی و بی‌واسطه، زندگی روزمره را به تصویر می‌کشد و از دل همین سادگی، به مفاهیم عمیق‌تری چون روابط خانوادگی، بحران اقتصادی و هویت فردی می‌رسد. «کلاس هنرپیشگی» نمونه‌ای موفق از سینمای شخصی و تجربی است.
۴. پله آخر
نویسنده و کارگردان: علی مصفا
بازیگران: لیلا حاتمی، علی مصفا
سال ساخت: ۱۳۹۰
دومین فیلم بلند علی مصفا، تجربه‌ای سینمایی‌ست که با فرم پازل‌گونه‌اش، مخاطب را به بازی ذهنی دعوت می‌کند. «پله آخر» با اقتباسی آزاد از داستان «مرگ ایوان ایلیچ» اثر تولستوی، موفق شد جایزه بهترین فیلم‌نامه اقتباسی جشنواره فجر را کسب کند و در کارلووی واری نیز با تحسین منتقدان روبه‌رو شود. روایت فیلم از جایی آغاز می‌شود که بازیگری در صحنه فیلم‌برداری ناگهان دچار خنده‌ای بی‌وقفه می‌شود؛ خنده‌ای که به‌تدریج به دروازه‌ای برای ورود به لایه‌های عمیق‌تر داستان بدل می‌شود. استفاده خلاقانه از معماری، میزانسن‌های دقیق و بازی‌های روان‌شناختی، «پله آخر» را به اثری خاص و تأمل‌برانگیز در سینمای ایران تبدیل کرده است.
۳. پرویز
کارگردان: مجید برزگر
نویسندگان: حامد رجبی، بردیا یادگاری، مجید برزگر
بازیگران: لوون هفتوان
سال ساخت: ۱۳۹۱
«پرویز» یکی از آثار ماندگار و جسورانه سینمای مستقل ایران است؛ فیلمی که با بازی فراموش‌نشدنی لوون هفتوان، تصویری از انزوا، طردشدگی و خشم فروخورده را به نمایش می‌گذارد. پرویز، مردی پنجاه‌ساله، پس از سال‌ها زندگی آرام با پدرش، ناگهان با تصمیم پدر برای ازدواج و اخراج از خانه مواجه می‌شود. این طرد، نقطه آغاز تحول شخصیت اوست؛ تحولی که به واکنشی سرد، بی‌صدا و در عین حال هولناک منجر می‌شود. فیلم با ریتمی کند اما پرتنش، به بررسی روان انسان در مواجهه با حذف و بی‌هویتی می‌پردازد و در جشنواره‌های بین‌المللی نیز با استقبال روبه‌رو شد.
۲. فروشنده
نویسنده و کارگردان: اصغر فرهادی
بازیگران: شهاب حسینی، ترانه علی‌دوستی، بابک کریمی
سال ساخت: ۱۳۹۴
«فروشنده» دومین اسکار فرهادی را برای سینمای ایران به ارمغان آورد؛ فیلمی که پیش‌تر نیز در جشنواره کن، جوایز بهترین بازیگر مرد و بهترین فیلم‌نامه را از آن خود کرده بود. داستان زوجی بازیگر تئاتر، عماد و رعنا، که پس از نقل مکان به خانه‌ای جدید، با حادثه‌ای تلخ و تروماتیک مواجه می‌شوند. فرهادی با مهارت همیشگی‌اش در خلق موقعیت‌های اخلاقی پیچیده، مخاطب را درگیر پرسش‌هایی درباره انتقام، بخشش و کرامت انسانی می‌کند. دیالوگ‌نویسی دقیق، شخصیت‌پردازی چندلایه و بازی‌های درخشان، «فروشنده» را به یکی از مهم‌ترین آثار اجتماعی و روان‌شناختی دهه ۹۰ تبدیل کرده‌اند.
۱. خانه پدری
نویسنده و کارگردان: کیانوش عیاری
بازیگران: مهران رجبی، مهدی هاشمی، مینا ساداتی
سال ساخت: ۱۳۸۹ (اکران: ۱۳۹۳)
«خانه پدری» با وجود تولید در سال ۱۳۸۹، به‌دلیل تأخیر در اکران، در فهرست آثار دهه ۹۰ قرار می‌گیرد. این فیلم جسورانه و تکان‌دهنده، روایت‌گر تاریخ یک خانه است؛ خانه‌ای که در آن جنایتی هولناک رخ داده و راز آن، در طول نزدیک به یک قرن، به‌تدریج فاش می‌شود. عیاری با نگاهی جامعه‌شناختی، تغییرات نسل‌ها، تحولات فرهنگی و خشونت پنهان در ساختار خانواده را در دل این خانه به تصویر می‌کشد. «خانه پدری» نه‌تنها به‌دلیل موضوع حساس و روایت چندلایه‌اش، بلکه به‌خاطر جسارت در پرداخت و نگاه پیش‌گویانه‌اش، یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین آثار سینمای ایران در دهه ۹۰ محسوب می‌شود.
