در روزهای اخیر، گفتوگویی از عباس عبدی، روزنامهنگار و تحلیلگر سیاسی، پیرامون کتاب تازهاش با عنوان «بازی اولتیماتوم» توجه گستردهای را در فضای رسانهای و عمومی به خود جلب کرده است. عبدی در بخشی از این گفتوگو، به رابطه پنهان و پیچیده میان سیاست و فرهنگ پرداخته و تأکید کرده است که هیچ حکومتی نمیتواند بهطور کامل فرهنگ مردم را دگرگون کند.
او در اینباره گفته است: «یکی از پیامهای کتاب من این است که حکومت نمیتواند فرهنگ مردم را تغییر دهد؛ مردم در نهایت راهی برای واکنش و حتی انتقام پیدا میکنند. همین حالا، نام ‘شاهان’ دومین اسم پسرانه رایج در کشور است.»
عبدی همچنین با اشاره به آیهای از قرآن که میگوید: «از آنچه میگریزید، بهسرعت به سوی شما میآید»، این پدیده را نمادی از بازگشت اجتماعی ارزشهایی دانسته که نظام سیاسی از آن فاصله گرفته است. به باور او، این بازگشت نهتنها طبیعی بلکه نشانهای از پایداری فرهنگی در برابر فشارهای سیاسی است.
اما این تحلیل جامعهشناختی خیلی زود با واکنش تند رسانههای اصولگرا، بهویژه روزنامه فرهیختگان، روبهرو شد. این روزنامه در گزارشی با عنوان «درباره یک آدرس غلط از نامگذاری ایرانیها»، ادعای عبدی را «بیپشتوانه آماری» توصیف کرد و نوشت:
بررسی دادههای رسمی سازمان ثبتاحوال نشان میدهد نام «شاهان» حتی در میان ۷۰ اسم پرتکرار سال ۱۴۰۲ هم دیده نمیشود. همچنان نامهای مذهبی و سنتی مانند «فاطمه»، «امیرعلی»، «محمد»، «علی» و «امیرحسین» در صدر قرار دارند.
فرهیختگان: تحلیل بدون داده و فاصله از واقعیت
در این گزارش آمده است که ایده «سیاسی شدن نامگذاری نوزادان» در سطحی نمادین جذاب است، اما بدون دادههای دقیق نمیتوان از آن نتیجهگیری اجتماعی کرد. نویسنده گزارش تأکید کرده است:
در حالی که عبدی نامگذاری را به نوعی کنش اعتراضی تعبیر کرده، آمارها نشان میدهد گرایش عمومی جامعه همچنان به سمت نامهای مذهبی و آشناست، نه انتخابهای اعتراضی یا انتقامی.
فرهیختگان همچنین به پدیدهای که آن را «توهم فراگیری در شبکههای اجتماعی» نامیده اشاره کرده و توضیح داده است: «افزایش دیدهشدن نامی مانند شاهان در فضای مجازی، لزوماً به معنای رواج آن در سطح ملی نیست. ممکن است در برخی مناطق شهری یا در میان طبقات خاص، این نام محبوب شده باشد، اما دادههای سراسری چنین الگویی را تأیید نمیکنند.»
تحلیل زبانی و معناشناختی «شاهان»
این روزنامه با نگاهی زبانشناختی نیز به بررسی ریشه نام «شاهان» پرداخته و نوشته است:
در زبان فارسی، “شاهان” در واقع جمع واژه “شاه” است و از نظر ساختواژی، معنای مفرد ندارد. در سنت نامگذاری فارسی برای ساخت نامهای مفرد معمولاً از پسوندهایی مانند “انه” (نمونه: سمانه، شاهانه) استفاده میشود. بنابراین “شاهان” واژهای مدرن و ساخته ذهن نسل جدید است که ممکن است بیش از آنکه به تاریخ شاهنشاهی اشاره داشته باشد، نشاندهنده گرایش به قدرت و اقتدار در سطح زبانی باشد.
مقایسه جهانی: نام «محمد» در صدر آمار بریتانیا
فرهیختگان در بخش دیگری از گزارش خود با اشاره به روندهای بینالمللی نوشته است:
«محبوبیت نامهای مذهبی پدیدهای جهانی است. در سال ۲۰۲۴، بر اساس دادههای رسمی بریتانیا، نام “محمد” برای دومین سال پیاپی محبوبترین نام نوزادان پسر در انگلیس و ولز بوده است. این امر نشان میدهد انتخاب نام مذهبی الزاماً نشانه فشار ایدئولوژیک یا عقبماندگی فرهنگی نیست، بلکه بخشی از بازتعریف هویت در جوامع چندفرهنگی است.»
از «انتقام» تا «سلیقه و مد»
در جمعبندی گزارش، این روزنامه نتیجه گرفته است که اگر قرار بود نامگذاری نوزادان بهعنوان ابزاری برای اعتراض فرهنگی دیده شود، باید انتظار میرفت نامهایی با ریشه تاریخی چون «کوروش»، «داریوش» یا «آریوبرزن» در فهرستهای پرکاربرد قرار گیرند؛ اما چنین نیست.
به باور نویسنده:
«والدین هنگام انتخاب نام، بیش از آنکه در پی انتقام از نهاد قدرت باشند، تحتتأثیر باورهای مذهبی، ذوق زبانی، مُدهای رسانهای و شخصیتهای محبوب سینمایی قرار دارند.»
