اصطلاح شمشیر داموکلس ریشهای کهن در تاریخ و فلسفه دارد و امروزه بهعنوان یک استعاره قدرتمند در عرصه سیاست و روابط بینالملل به کار میرود. ماجرا به داستانی در یونان باستان بازمیگردد؛ جایی که داموکلس، درباری یکی از فرمانروایان، برای مدتی کوتاه بر تخت سلطنت نشست. او در حالی که از شکوه و قدرت لذت میبرد، ناگهان متوجه شد شمشیری تیز درست بالای سرش آویزان است؛ تنها با یک تار مو نگه داشته شده. این تصویر نشان میداد که قدرت و جایگاه بالا همواره با تهدیدی جدی و خطر سقوط همراه است.
در سالهای اخیر، سیاستمداران و دیپلماتها بارها از این استعاره استفاده کردهاند تا نشان دهند که در کنار هر موقعیت یا امتیاز سیاسی، تهدیدی دائمی وجود دارد. بهعنوان نمونه، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بینالمللی انرژی اتمی، در سخنان اخیر خود درباره ایران از همین اصطلاح بهره برد. او با این انتخاب واژه، خواست بر این نکته تأکید کند که شرایط موجود، هرچند ممکن است ظاهراً پایدار به نظر برسد، اما همواره سایهای از خطر و تهدید بالای سر طرفین وجود دارد.
به همین دلیل، شمشیر داموکلس در سیاست به نمادی از ناامنی، تهدید بالقوه و فشار دائمی تبدیل شده است؛ وضعیتی که رهبران و دولتها را وادار میکند حتی در اوج قدرت، به مخاطرات و پیامدهای احتمالی تصمیمات خود بیندیشند.
شمشیر داموکلس چیست؟
داستان اساطیری شمشیر داموکلس، در ادبیات سیاسی، اقتصادی و تجاری کاربرد دارد؛ این عبارت که از افسانههای یونانی برآمده، شرایطی را نشان میدهد که خطری همیشگی و بزرگ، فردی را تهدید میکند.
این افسانه با وجود اینکه خاستگاه سیاسی دارد اما اصطلاح شمشیر داموکلس عملاً کاربرد غیرسیاسی نیز پیدا کرده است؛ اگرچه این اصطلاح یک ارتباط ذاتی با مقولۀ «قدرت» نیز دارد.
داموکلس در افسانههای یونانی، یکی از درباریان و چاپلوسان دیونیوس، سلطان خودکام سیراکوز، بود که همیشه دربار خوشبختی و عظمت دیونیوس با اغراق و مبالغه سخن میگفت.
دیونیوس برای تنبیه داموکلس، وی را به مهمانی شاهانه دعوت میکند. داموکلس در مجلس مهمانی غرق شادی و خوشی بود که ناگهان متوجه شد شمشیری با یک موی اسب در بالای سرش آویخته شده و هر آن ممکن است با کمترین حرکت و تکان او، موی اسب پاره شود و شمشیر بر فرق سرش فرود آید.
او با مشاهد این شمشیر فهمید که جاه و جلال فرمانروایان تا چه حد به از دست رفتن آسایش و آرامش آنان تمام میشود. از این افسانه اصطلاح «شمشیر داموکلس» گرفته شده است.
شمشیر داموکلس از یکسو دلالت بر تهدیدی دائمی و از سوی دیگر دلالت بر نوعی آچمز شدن دارد. اگرچه هر شخص یا هر فرمانروایی میتواند در معرض تهدیدات گوناگون قرار گیرد، اما برخی میگویند که تهدید دائمی که یک فرمانروا را آچمز میکند، چیزی نیست جز «قدرت مردم».
هر حاکمی میتواند راه چارهای برای رفع خطر دشمن خارجی پیدا کند و آن دشمن را از سر خویش باز نماید، ولی از چنگ قدرت مردم تحت حاکمیتش نمیتواند برای همیشه خلاص شود. بنابراین برای اینکه شمشیر قدرت مردم بر سرش فرود نیاید، ناچار است به خواست مردم تن دهد. از آنجایی که خواست مردم و خواست حاکمان در موارد متعددی تعارض پیدا میکند، خلاصیِ همیشگی از قدرت مردم برای هیچ حاکمی میسر نیست.
این مشکل نه فقط برای حکومتهای غیر دموکراتیک بلکه برای نظامهای دموکراتیک نیز وجود دارد. اما در این نظامها، حاکم میتواند در موارد تعارض، رای خودش را به رای مردم ترجیح دهد و قید انتخاب مجدد از سوی مردم، در انتخابات بعدی، را بزند. در واقع فرد حاکم همیشه شمشیر داموکلس قدرت مردم را بالای سر خود حس میکند ولی حاکمان نظامهای دموکراتیک، موقتا ناگزیرند زیر این شمشیر جا خوش کنند.
ولی وقتی رای مردم مبنای حکمرانی یک فرد برای مدتی مشخص و محدود نباشد، چنین حاکمانی شمشیر داموکلس قدرت مردم را به مراتب بیشتر و طولانیتر بالای سر خود میبینند. با این حال عوامل ژئوپلیتیک نیز، مثل همسایگی یک کشور کوچک یا ضعیف با کشوری قدرتمند، میتواند شمشیر داموکلسی باشد که بالای سر دولت آن کشور ضعیف یا کوچک قرار دارد و خلاصی از آن ممکن نیست.
در زندگی روزمره نیز اصطلاح شمشیر داموکلس را در موارد متعددی میتوان به درستی به کار برد. ولی وجه مشترک این موارد، همیشه اعمال قدرت از طریق تهدید است؛ تهدیدی که از سوی یک فرد متوجه فرد دیگری میشود. با این حال در این موارد، نفس «تهدید» مصداق بیشتری دارد تا «دائمی بودن تهدید».
هر چه هست، شمشیر داموکلس ناقض آسایش افراد است؛ چه این افراد قدرتمندان عالم سیاست باشند چه بیقدرتان زندگی روزمره.
