هر آنچه باید از چهارشنبه سوری و رسوم آن بدانید

چهارشنبه سوری از رسومی است که همه ساله در کشورمان ایران برگزار می‌شود. این مراسم ریشه تاریخی بسیار قنی و جذابی دارد.

چهارشنبه‌ سوری در تاجیکستان با نام الوپَرَکشناخته می‌شود. یکی از آیین‌های پاکی است که از غروب آخرین سه‌ شنبه اسفند ماه تا پس از نیمه‌شب تا آخرین چهارشنبهٔ سال، برگزار می‌شود و برافروختن و پریدن از روی آتش از آداب اصلی آن شناخته می‌شود. این جشن، نخستین جشن از مجموعهٔ جشن‌های نوروزی است که با برافروختن آتش و برخی رفتارهای نمادین دیگر، به‌صورت جمعی در فضای باز برگزار می‌شود.

البته مراسم چهارشنبه سوری با گذشت سال‌ها تغییرات بسیاری کرده است. از مراسم مختلف این جشن و آیین قدیمی گرفته تا آتش روشن کردن و مراسم قاشق زنی که دیگر برگرزار نمی‌شود و یا حداقل به ندرت شاهد آن هستیم.

آشنایی با تاریخچه چهارشنبه سوری

ایرانیان آخرین سه شنبه سال را با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن جشن می‌گیرند و در واقع با این مراسم به استقبال نوروز و جشن بهاری و عید می‌روند. مراسم چهارشنبه سوری، یک جشن باستانی و اصیل پارسی است که پیش از رسیدن عید نوروز برگزار می‌شود و مردم در این روز برای دفع بلا و برآورده شدن آرزوهایشان مراسمی را برگزار می‌کنند. قدیمی‌ترین اشاره به چهارشنبه سوری در کتاب «تاریخ بخارا» نوشته‌ی ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی در سال های ۲۸۶ تا ۳۵۸ هجری قمری یافت شده است.

سنت اصلی در تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری برپایی آتش و خواندن شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» هنگام پریدن از روی آن بوده است. در واقع این شعر دعایی بود که ایرانیان از قدیم برای آتش می‌خواندند و از آن می‌خواستند تا بیماری‌ها و نگرانی‌های سال گذشته را از آن‌ها بگیرد تا سال جدید را با شادکامی و سرزندگی شروع کنند.

در تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری آمده است که قبل از ورود اسلام به ایران هر سال ۱۲ ماه، و هر ماه ۳۰ روز بوده که هر کدام از این ۳۰ روز دارای اسمی مشخص بودند. ظاهرا بعد از ورود اسلام به ایران تقسیمات هفته نیز به آن اضافه شده است. در ایران باستان در پایان هر ماه جشن و پایکوبی با نام سور مرسوم بوده است. جشن سور از مراسم اصیل ایران بود که منشا خارجی ندارد. این جشن مختص ایرانیان است و همه ایرانیان در سراسر دنیا است که آن را با نام چهارشنبه سوری جشن می گیرند.

واژه چهارشنبه سوری» از دو کلمه، یکی به معنی روزی از روزهای هفته و دومی شکلی دیگری از کلمه سرخ تشکیل شده است. آتش از عناصر چهارگانه است و تنها عنصری است که آلوده نمی‌شود. همچنین آتش در فرهنگ و آیین زرتشت بسیار مقدس و پاک است، به همین جهت از اهمیت خاص و ویژه‌ای برخوردار است و به همین منظور از گذشته های بسیار کهن تاکنون این آداب مرسوم بوده است.

آداب و رسوم چهارشنبه سوری

در تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری قدیمی‌ترین و زیباترین سنت آتش‌افروزی بوده است. همه مردم شهر‌ها در فضاهای باز روشن می‌کنند و شعر چهارشنبه سوری «زردی من از تو، سرخی تو از من» را می خواندند. و بعد از سوختن بوته‌ها و خاموش شدن آتش، خاکستر باقی مانده را پشت در خانه ها می‌ریختند، سپس در خانه را می‌زدند. آن‌هایی که داخل خانه بودند، سوال می‌پرسید «کیست؟». او که بیرون در بود پاسخ می داد: «منم. من». دوباره می‌پرسیدند: «از کجا آمده‌ای؟». جواب می‌داد: «از جشن و عروسی». می‌پرسیدند: «چه با خود آورده‌ای؟». در جواب می‌گفت: «تندرستی» آن وقت در را به روی تندرستی باز می‌کردند.

همچنین در گذشته بعد از پایان آتش‌ بازی در شب چهارشنبه سوری، اهل خانه دور هم جمع می‌شدند و آخرین ذخیره دانه‌های نباتی را روی آتش با نمک بو می‌دادند و می‌خوردند. این دانه‌ها از تخمه کدو، پسته، تخمه خربزه، تخمه هندوانه، گندم، فندق، بادام، نخود و شاهدانه بودند. پیشینیان معتقد بودند که هر کس از این آجیل بخورد خلق‌و‌خوی مهربان‌ پیدا خواهد کرد و کینه و حسد از او دور می‌شود.

از دیگر رسوم قدیمی و جالب چهارشنبه سوری، خواندن شاهنامه به دور آتش توسط بزرگان خانواده بود. افرادی که دستی در هنر موسیقی داشتند نیز با سازهای خود اقدام به هنرنمایی کرده و اشعاری نیز در وصف آمدن بهار می‌خواندند. این مورد که در جشن های دیگری نیز همچون آیین شب یلدا انجام می پذیرد، معمولا جزئی جدایی ناپذیر از مراسم‌های باستانی ایران زمین به حساب می‌آید.

در تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری یکی از اهالی خانه کوزه سفالی را پر از آب می کرد و با خود به پشت بام یا روی بلندترین تپه روستا می‌برد. بعد کوزه را از آن بالا به پایین می‌انداخت. کوزه روی زمین می‌افتاد و می‌شکست و آب گوارا روی زمین جاری می‌شد. قدیمی‌ها با انجام این کار باور داشتند با این کار بلا‌ها و بدی‌ها را از خود دور کرده‌اند و شکستن کوزه را عامل دفع بلا می‌دانستند. آب هم که نشانه روشنایی بود، بلا را می‌شست و با خود می‌برد.

از دیگر آداب و رسوم جالب فال گوش ایستادن بود. در این مراسم دختران جوان نیت می‌کنند و پشت دیوار می‌ایستادند و به سخن رهگذران گوش می‌کردند و با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می‌گرفتند.

یکی از رسم های جالب دیگر، رسم قاشق زنی بود که در ایام قدیم زیاد مورد استفاده قرار می‌گرفت. البته که هنوز اما خیلی به ندرت در مناطق خاصی همچنان انجام می‌شود. طبق این رسم دختران و پسران با چادر چهره خود را می پوشاندند و با رفتن به خانه همسایگان، از آنها آجیل و شیرینی می‌گرفتند. همسایگان کاسه های آنها را پر از آجیل و شیرینی می کردند.

شال‌اندازی هم یکی دیگر از آداب و رسوم چهارشنبه سوری است که در روستاها و شهرها رواج داشته است و امروزه هم در شهرها و روستاهای همدان، زنجان و برخی نقاط دیگر نیز اجرا می‌شود. در این رسم جوانان با گره زدن چندین دستمال حریر و ابریشمی طناب بلندی می‌سازند و از راه پلکان به پشت بام می‌روند؛ آن را از روزنه دودکش وارد منزل می‌کنند و خودشان سر دیگرش را در بالای بام به دست می‌گیرند. بعد با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه خودشان می‌کنند.

صاحبخانه‌ها به محض مشاهده طناب رنگین، چیزی را که قبلاً آماده کرده بودند در گوشه شال می‌ریزند و گره می‌زنند. بعد از این، با یک تکان ملایم طرف مقابل را آگاه می‌کنند که هدیه سوری‌شان حاضر است. آنگاه شال‌انداز شال را بالا می‌کشد. این هدیه، هم هدیه چهارشنبه سوری است و هم فال. اگر هدیه نان باشد نشانه نعمت و اگر شیرینی باشد نشانه شیرین کامی و شادمانی است.

از رسوم جالب مردم تبریز در شب چهار شنبه سوری این است که آن‌ها به روی هم گلاب و یا آب می‌ریزند. مردم تبریز معتقدند با این کار پاکی را به یکدیگر هدیه می‌دهند. همچنین خانواده تازه عروس‌ها و دامادها برای عروس و داماد هدایایی فرستاده و به دیدن هم می روند.

در استان بوشهر آتش افروزی و پرش از روی آتش نیز مرسوم است. بعد از آن بوشهری ها با قایق از رودخانه عبور می‌کنند و نحسی این شب را به آب روان می‌سپارند.

در شیراز نیز مردم اغلب شب چهارشنبه سوری را در سعدیه یا حافظیه سپری می کنند، آن‌ها آب حوض را به سر و روی خود می‌ریزند و معتقدند با این کار بدی‌ها را دور می‌کنند.

چهارشنبه سوری در آئین زرتشت

جشن چهارشنبه سوری در نزد ایرانیان قبل از اسلام در روز خاصی انجام نمی‌گرفت و معمولاً در اواخر زمستان در حالی که زمین در حال گرم شدن بود انجام می‌شد. اما بعداز ورود اسلام و حمله اعراب به ایران این جشن به آخرین چهارشنبه سال موکول می‌شد؛ چراکه اعراب اعقاد داشتند چهارشنبه روزی نحس و شوم است.

طبق مقاله ویکی پدیا، کتایون مزداپور، نویسنده و پژوهشگر زرتشتی، دربارهٔ ارتباط چهارشنبه‌سوری با آیین زرتشتی اینگونه می‌نویسد:

جشن‌ها و آیین‌های ایرانی به همه ایرانیان تعلق داشته‌اند و دارند. بسیاری از آن‌ها به دوران پیش از مهاجرت آریاییان به این سرزمین بازمی‌گردند و خیلی از آن‌ها هرگز زرتشتی نبوده‌اند، مثل چهارشنبه سوری.

البته قابل توجه است برخی از مخالفان دیدگاه بالا این شبهه را مطرح کرده‌اند  که اگر چنانچه چهارشنبه‌ سوری را جشنی کهن و متعلق به دوران پیش از اسلام بدانیم، با دو مشکل روبرو خواهیم شد: یکی اینکه ایرانیان قبل از اسلام، هفته نداشتند و هریک از روزهای ماه را به نامی می‌خواندند، دیگر اینکه بی‌احترامی به آتش و پریدن از روی آن با سنت زرتشتیان سازگاری ندارد.

البته در این باره چنین توضیحی نیز منطقی است که در همان نام روزها، نام روزهای یکم، هشتم، پانزدهم و بیست‌وسوم هر ماه نام خداوند است ـ اورمزد و دی ــ و از این رو آن که صورتِ نخستین هفته در آن هنگام وجود داشته و روزهای دست کشیدن از کار بوده باشد قابل توجه است جدا از آن که هفته در شکل کنونی‌اش و به‌ویژه فراگیری‌اش در جهان شکلی مانوی دارد که آن هم برآمده از فرهنگ ایرانیان به‌شمار می‌رود و افزون بر این‌ها از آن‌جا که هنوز هم شکل آغازین چهارشنبه‌سوری در قالب آتش برپا کردنِ بر بام‌ها در جاهایی از ایران، از جمله در خراسان جنوبی، بازمانده است این که این جشن ریشه‌ای ایران باستانی دارد تقریبا مورد توافق همه پژوهشگران است اما قطعاً طی رویدادهایی در دورهٔ میانه / اسلامی، به احتمال زیاد قیام‌هایی چون ابومسلم، دگرگون شده‌ است.

منبع: لایفاتک