پشتیبانی آشکار روسیه از ایجاد کریدور زنگزور که آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان به نخجوان متصل می‌کند، اعتراض شدید مقامات ایرانی را به همراه داشته است. در این راستا، افشار سلیمانی، سفیر سابق ایران در آذربایجان و تحلیلگر مسائل بین‌الملل، یادداشتی درباره وضعیت کریدور زنگزور نوشته است.
افشار سلیمانی اظهار کرده است که نگرانی‌های مربوط به حذف مرز ایران و ارمنستان بیشتر بهانه‌ای برای مسائل امنیتی و ایدئولوژیکی در منطقه قفقاز جنوبی و خارج نزدیک ایران و جهان است. او اشاره می‌کند که مخالفان کریدور زنگزور به دلیل نگاه امنیتی و ایدئولوژیکی به منطقه، نگران اتصال ترکیه به آذربایجان و کشورهای ترک آسیای میانه و تقویت سازمان کشورهای ترک و نقش‌آفرینی ناتو در منطقه هستند. به علاوه، آن‌ها از کاهش وابستگی آذربایجان به مسیرهای حمل‌ونقل و انرژی ایران برای دسترسی به نخجوان نیز نگرانند.
در سفر اخیر رئیس‌جمهور روسیه به آذربایجان، برای اولین بار حمایت پنهانی روسیه از کریدور زنگزور به‌طور علنی آشکار شد.
این کریدور به طور عمده در راستای اهداف ژئوپلیتیکی و اقتصادی کشورهای منطقه قرار دارد. از دید برخی تحلیلگران، این پروژه می‌تواند توازن قدرت در منطقه را تغییر دهد و روابط کشورهای منطقه را تحت تاثیر قرار دهد.
ایجاد کریدور زنگزور ممکن است تأثیرات عمیقی بر مسائل اقتصادی و حمل‌ونقل در منطقه داشته باشد. این کریدور می‌تواند مسیرهای جدیدی برای تجارت و انتقال انرژی ایجاد کند که تأثیرات مثبتی بر توسعه اقتصادی کشورهای منطقه خواهد داشت. با این حال، واکنش‌های سیاسی و امنیتی به این پروژه نیز نباید نادیده گرفته شود.
سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، اخیراً در بیانیه‌ای ارمنستان را متهم به خرابکاری در اجرای پروژه کریدور زنگزور کرد. هدف مسکو از این کریدور، تسلط بر مسیر ارتباطی به‌اصطلاح زنگزور است که مورد تایید الهام علی‌اف نیز می‌باشد. برخی مقامات روسی پیش‌تر از جمله سفیر روسیه در باکو و وزیر حمل‌ونقل این کشور نیز به این موضوع اشاره کرده بودند.
در توافق سه‌جانبه‌ای که در ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ بین روسای‌جمهور آذربایجان و روسیه و نخست‌وزیر ارمنستان به امضا رسید، نظارت نیروهای روسیه بر کریدوری که آذربایجان را به نخجوان از طریق ارمنستان متصل می‌کند، پذیرفته شد، اما در این توافق اشاره‌ای به نام زنگزور نشده است.
نگارنده در تحلیل‌ها و مصاحبه‌های اخیر خود اشاره کرده است که روسیه با احداث کریدور زنگزور موافق است و سخنان اخیر لاوروف در سفر پوتین به آذربایجان، روشن‌ترین موضع‌گیری روسیه در این زمینه به شمار می‌رود.
برای آذربایجان، اهمیت کریدور در ایجاد مسیر بدون مانع به نخجوان است. روسیه نیز مدل مشابهی به گزینه کالینینگراد را مطرح کرده است. غرب هم از عبور بدون مانع از آذربایجان به آذربایجان حمایت می‌کند. بعد از سفر پوتین به باکو، تماس‌هایی بین رئیس‌جمهور روسیه و الهام علی‌اف صورت گرفت. کرملین در تلاش برای افزایش نفوذ خود در قفقاز جنوبی است و ارمنستان به حمایت ایران در موضوع کریدور امیدوار است. منابع نزدیک به کرملین اعلام کرده‌اند که مسکو درک می‌کند رضایت تهران در این زمینه اهمیت دارد و روسیه مایل است این جاده تحت صلاحیت ارمنستان باقی بماند.
ایران نیز بارها مخالفت خود را با ایجاد کریدور زنگزور در عالی‌ترین سطوح اعلام کرده و دلایل خود را ایجاد تغییرات ژئوپلیتیکی در مرزهای خود و احتمالی انسداد مسیر به اروپا عنوان کرده است.
ارمنستان مخالفت آشکاری با این کریدور نکرده اما مسیرهای جایگزینی را پیشنهاد داده و از طرح چهارراه صلح صحبت کرده است. این کشور با نظارت نیروهای خارجی بر کریدور مخالف است و خواهان حفظ حاکمیت ملی و کنترل آمد و شد در این مسیر است.
آذربایجان، روسیه و ترکیه با قرار گرفتن کریدور تحت حاکمیت ارمنستان مخالفتی ندارند اما بر عدم استقرار پست‌های مرزی توسط ارمنستان تاکید دارند. روسیه نیز بر نظارت خود بر این مسیر پافشاری می‌کند و ترکیه تلویحاً از این موضوع حمایت کرده است.
هرچند آمریکا و اتحادیه اروپا مخالفت خود را به‌صراحت اعلام نکرده‌اند، اما موافقت ترکیه که متحد غرب و ناتو است، موجب شده که غرب نیز مخالفت جدی با این کریدور نداشته باشد.
با توجه به تجاوز روسیه به اوکراین و مشکلات انتقال انرژی در محور شمال-جنوب، نیاز روسیه به کریدور زنگزور بیشتر شده است. مسکو با فشار بر ایروان خواستار ایجاد این کریدور است و آذربایجان نیز به دنبال تقویت روابط با ترکیه و خروج از وابستگی به مسیر ایران است.
در نهایت، چالش‌ها و اختلافات میان بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی، سرنوشت کریدور زنگزور را در حاله‌ای از ابهام قرار داده است. در صورت توافق همه طرف‌ها یا غلبه یکی از طرف‌ها، احتمال راه‌اندازی این کریدور افزایش می‌یابد. اگر این کریدور موجب انسداد مرز ایران-ارمنستان نشود، از شانس بیشتری برای اجرایی شدن برخوردار خواهد بود و حتی می‌تواند منافع زیادی برای ایران به همراه داشته باشد.
چالش‌های سیاسی و اقتصادی در اجرای کریدور زنگزور می‌تواند تأثیرات عمده‌ای بر منطقه داشته باشد و توسعه آن نیازمند همکاری و توافق میان تمامی طرف‌های درگیر است. در صورت اجرایی شدن، این کریدور می‌تواند فرصت‌های جدیدی را برای تجارت و حمل‌ونقل در منطقه فراهم کند.
همواره این پرسش مطرح بوده که اگر ارمنستان به سرعت به سمت غرب حرکت کند و سایر بازیگران منطقه‌ای و جهانی به کریدور زنگزور چراغ سبز نشان دهند، واکنش ایران چه خواهد بود یا چه واکنشی می‌تواند داشته باشد؟
از سوی دیگر، این پرسش نیز وجود دارد که چرا ارمنستان موضع روشنی در قبال این موضوع ندارد و صریحاً درباره حذف مرز زمینی با ایران در صورت اجرای این کریدور سخن نمی‌گوید؟ در حالی که با بی‌توجهی به مواضع ایران و روسیه، به سرعت به سمت دولت‌ها و ساختارهای نظامی، سیاسی و اقتصادی غرب حرکت می‌کند.
با تأکید بر این‌که من مخالف حذف مرز ایران و ارمنستان هستم و برخی نیز معتقدند که این مرز حذف نخواهد شد، باید به چند نکته اشاره کنم. برخی معتقدند که در صورت عدم پذیرش کریدور زنگزور از سوی ارمنستان، آذربایجان به تنهایی یا با کمک روسیه یا ترکیه یا هر دو، زنگزور را تصرف و کریدور را احداث خواهد کرد.
برای احداث و بهره‌برداری از کریدور به امنیت نیاز است و با اقدام نظامی، امنیت حاصل نمی‌شود. بنابراین، حمله نظامی در کار نخواهد بود. ارمنستان نیز مانند روسیه با کارت ایران بازی می‌کند تا از روسیه، ترکیه، آذربایجان و غرب امتیازات لازم را بگیرد.
همواره تأکید کرده‌ام که روسیه و ارمنستان متحدان استراتژیک ایران نخواهند شد. منافع و امنیت ملی کشورها بر اساس منافع متقابل و موقعیت‌های ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی تعیین می‌شود.
در موضوع خطوط حمل‌ونقل و انرژی، عوامل نزدیکی، امنیت و هزینه پایین همواره مد نظر کشورهای ذی‌نفع بوده و خواهد بود. از زمان فروپاشی شوروی و ظهور کشورهای جدید، من به تحولات این منطقه پرداخته و تجربه کار در این زمینه را دارم. معتقدم که تصمیم‌گیران و تحلیلگران در ایران بیشتر به دیدگاه‌های ناکارشناس و متملق توجه می‌کنند تا نظرات کارشناسان واقعی، که این امر هزینه‌های زیادی بر مردم و کشور تحمیل می‌کند.
کارشناسان مستقل و آگاه نیز غالباً با برچسب‌های مختلفی مواجه می‌شوند. در ایران تعداد زیادی افرادی هستند که بدون داشتن دانش و تجربه لازم، از بحران‌سازی ارتزاق می‌کنند. مسیر اصلی ایران به غرب اروپا از ترکیه عبور می‌کند و مسیرهای دیگری نیز از طریق دریای خزر و آذربایجان به شرق اروپا وجود دارد.
کریدور زنگزور با حمایت روسیه، غرب، ترکیه و کشورهای حاشیه خزر و چین مواجه است. ارمنستان نیز به احتمال زیاد با این طرح موافق است تا از محاصره ژئوپلیتیک خارج شود و تنها بر حاکمیت و تمامیت ارضی خود بر این مسیر تأکید دارد.
حتی اگر ارمنستان با آذربایجان، روسیه و ترکیه توافق کند، ایران چه واکنشی نشان خواهد داد؟ راه‌های ارمنستان به ایران و گرجستان برای استاندارد شدن به سرمایه‌گذاری نیاز دارد.
حتی اگر کریدور زنگزور محقق نشود، آذربایجان از طریق ارمنستان به نخجوان و ترکیه متصل خواهد شد. ترکیه نیز به ارمنستان، آذربایجان، دریای خزر و آسیای میانه متصل خواهد شد.
با برخورداری از سیاست خارجی متوازن و تعامل مثبت با کشورهای منطقه، می‌توان نگرانی‌ها را کاهش داد و تهدیدها را به فرصت تبدیل کرد. لازم به یادآوری است که ترکیه سال‌هاست از طریق خط آهن به آسیای مرکزی دسترسی دارد و محموله‌های ناتو نیز از این طریق به این منطقه منتقل می‌شوند.
علاوه بر این، چین و کشورهای آسیای مرکزی به شدت پیگیر مسیر کریدور میانی یا ترانس خزر هستند و این مسیر را توسعه می‌دهند.
