اغلب اکثر ما بابانوئل را با کریسمس میشناسیم ولی اطلاعات زیادی راجع به این شخصیت افسانهای نداریم. شخصیت بابانوئل برای نخستین بار در اسیامتولد شد و با افسانههای اروپایی شاخوبرگ پیدا کرد و در نهایت در آمریکا بهشکل امروزین خود رسید؛ ازاینرو، بابانوئل شخصیتی جهانی و بسیار محبوب است.
بابانوئل یا «سانتا کلاز» (Santa Claus) شخصیتی افسانهای است که در فرهنگ مسیحی غربی ریشه دارد. گفته شده که این شخصیت افسانهای در شب کریسمس سوار سورتمهای میشود که گوزنهای شمالی آن را به دنبال خود میکشند؛ سپس پروازکنان به خانهها میآید و با کمک کوتولههای همراهش، برای بچهها کادو و اسباببازی میآورد. در این مقاله، ریشههای تاریخی و داستانی این شخصیت افسانهای و روند شکلگیری تصویر امروزی بابانوئل را مرور میکنیم.
داستانهای خیالی بابانوئل
بابانوئل یا سانتا کلاز در شخصیتهای حقیقی و داستانی متعددی در فرهنگهای مختلف ریشه دارد. در این بخش عمدهترین شخصیتها و افسانههایی را مرور میکنیم که موجب شکلگیری افسانه بابانوئل شدند.
بابانوئل امرزی لباسی قرمز برتن دارد اما جالب است بدانید که لباس قرمز او بعدها و بخاطر تبلیغات کوکاکولا به این شخصیت افسانهای اضافه شد.
نیکلاس قدیس (Saint Nicholas)
یکی از شخصیتهای تاریخی مشهور که بهعنوان ریشه افسانه بابانوئل معرفی شده است، نیکلاس قدیس یا (Saint Nicholas)، راهب مسیحی یونانی است که در قرن چهارم میلادی، در شهر «میرا» (Myra) یا شهر «دمره» (Demre) در ترکیه کنونی میزیسته . نیکلاس بهخاطر دادن هدایای سخاوتمندانه به فقرا شهرت داشت. یک مورد مشهور از سخاوتمندی وی، این بود که جهیزیه سه دختر یک زاهد مسیحی را که فقیر شده بودند، متقبل شد. نیکلاس از همان سنین جوانی بسیار دیندار بود و تمام عمر خود را وقف دین مسیحیت کرد. در هلند، بلژیک، اتریش، جمهوری چک و آلمان، او را معمولا بهشکل راهبی ریشدار به تصویر میکشند.
همچنین استخوانهای باقیمانده را نیز دریانوردان ونیزی در زمان جنگ صلیبی اول از میرا برداشتند و به ونیز بردند. این استخوانها اکنون در کلیسای «سن نیکولوی لیدو» (San Nicolo al Lido) در ونیز نگهداری میشوند.
تابوت تخریبشده نیکلاس قدیس همچنان در کلیسایی به همین نام در میرا قابل مشاهده است. نیکلاس قدیس علاوه بر اینکه قدیس حامی پیشهها و صنفهای مختلف میباشد، قدیس حامی شهرهای آمستردام و مسکو نیز به حساب میآید.
در شامگاه روز پیش از ششم دسامبر،در قرونوسطا، به افتخار نیکلاس قدیس، به کودکان هدیه میدادند. روز هدیه دادن به کودکان در دوران اصلاحات پروتستانی، به روز 24 و 25 دسامبر منتقل شد. «مارتین لوتر» (Martin Luther) رسم هدیه دادن به کودکان در کریسمس را رواج داد؛ زیرا میخواست بهجای بزرگداشت قدیسان، توجهها را بهسمت خود مسیح ببرد.
در قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی مارتین لوتر حتی میخواست مسیح را حامل هدایا معرفی نماید؛ ولی نیکلاس بهعنوان حامل هدایا میان مردم جا افتاده بود؛ بدینترتیب، نیکلاس قدیس بهصورت مردی افسانهای که آورنده هدایا بود، در سدههای بعد در میان مردمان جاودانه ماند.
پدر کریسمس
«پدر کریسمس» یا (Father Christmas) تجسم انسانی کریسمس در فرهنگ عامه انگلیسی است. امروزه پدر کریسمس بهعنوان هدیهآورنده کریسمس و معادل بابانوئل در نظر گرفته میشود. قدمت پدر کریسمس به قرن ۱۶ انگلستان، زمان حکومت «هنری هشتم» (Henry VIII) میرسد. در آن زمان، پدر کریسمس بهشکل مرد بزرگی با ردای خزدار سبز یا سرخ به تصویر کشیده میشد. پدر کریسمس نمودی از شور و اشتیاق فرا رسیدن کریسمس بود که با آوردن صلح، لذت، خوراک خوب و عیشونوش همراه میشد.
از آنجایی که دیگر در انگلستان روز بزرگداشت نیکلاس قدیس در ۶ دسامبر برگزار نمیشد، جشن پدر کریسمس به ۲۵ دسامبر انتقال پیدا کرد تا با روز کریسمس مصادف گردد.
جالب است که نمودهای فیزیکی پدر کریسمس همیشه متغیر بود؛ در تصویرگری که از وی از روی داستان «سرود کریسمس» (A Christmas Carol) اثر «چارلز دیکنز» (Charles Dickens) شد، او بهشکل مرد بزرگ خوشمشربی با ژاکت سبز خزدار به نمایش درآمد که در میان خیابانهای شلوغ لندن مشغول راه رفتن است و در صبح کریسمس، نوید آمدن کریسمس را به مردم شادمان میدهد.
در هلند و بلژیک، شخصیتی مشابه بابانوئل و ترکیبی از نیکلاس قدیس و و پدر کریسمس وجود دارد که «سینترکلاس» نامیده میشود.
در زبان هلندی به او «مرد کریسمس» (de Kerstman) و در زبان فرانسوی به وی «پدر کریسمس» (Pere Noel) گفته میشود. نزد کودکان هلندی، این سینترکلاس است که در ماه دسامبر برایشان هدیه میآورد. ۳۶ درصد از هلندیها همچنان شب قبل یا همان روز ۶ دسامبر را برای هدیه دادن انتخاب میکنند. و تنها ۲۱ درصد از هلندیها در روز کریسمس، ۲۵ دسامبر، هدیه میدهند. ۲۶ درصد هلندیها نیز در هر دو روز هدایایی تدارک میبینند. همچنین در بلژیک، روز ۶ دسامبر مخصوص هدیه دادن به کودکان است؛ اما در روز کریسمس همه سنین میتوانند هدیه بگیرند.
سینترکلاس دستیارانی دارد که «پیتر سیاه» (Zwarte Piet) (در هلندی) یا «پدر تازیانه» (Pere Fouettard) (در فرانسوی) نامیده میشوند.
از پیتر سیاه اولینبار در کتابی هلندی به سال ۱۸۵۰ میلادی سخن به میان آمده است. پدر تازیانه نیز شخصیتی در کنار بابانوئل است که در روز نیکلاس قدیس، بچههای بد را تنبیه میکند. پدر تازیانه در منطقه فرانسویزبان سوئیس به همراه بابانوئل میآید.
مردمان ژرمن شمال اروپا قبل از مسیحی شدن، جشن میانه زمستانی داشتند که «یول» (Yule) نام داشت. با مسیحی شدن این مردمان، جشن یول با جشن کریسمس در هم ادغام شدند.
در طول جشن میانه زمستان، رویدادهای شبحوار و فراطبیعی رخ میداد؛ مثلا شکارچیان یخزده مرگآور سوار بر اسب میآمدند و با خود طوفان و قحطی میآوردند. رهبر این شکارچیان معمولا بهشکل خدای «اودین» (Odin) با ریش بلند تصویر میشود. نقش اودین در جشن یول از بسیاری جهات بر تصوری که از بابانوئل وجود دارد تاثیر گذاشته است؛ از جمله این تاثیرات میتوان به ریش بلند سفید و راندن اسب خاکستری در شب یا گوزن شمالی در سنت آمریکای شمالی اشاره نمود.
پیدایش پدر کریسمس بابانوئل در روز ۲۵ دسامبر بسیار متاثر از اودین است. اودین هم شخصیت پیری با کلاه و ردا و ریش سفید در شمال بود که در میانه زمستان سوار بر اسب هشتپایش نزد مردم میآمد به آنها هدیه میداد. اودین در شخصیت بابانوئل پیدایش یافت و نقش عمدهای در ایام کریسمس ایفا کرد.
شخصیت بابانوئل را میتوان ترکیبی از شخصیت تاریخی نیکلاس قدیس بهعلاوه شخصیتهای افسانهای نظیر پدر کریسمس در فرهنگ عامه انگلیسی و اودین در اسطورههای مردمان ژرمن دانست.
منشاء بابانوئل از کجاست؟
نخستینبار نام بابانوئل یا سانتا کلاز در آمریکا در سال ۱۷۷۳ میلادی استفاده شد. در آن زمان، تصور انگلیسی و هلندی از پیرمرد آورنده هدایا بیشازپیش در هم ادغام شد؛ بهطوری که در کتاب «تاریخ نیویورک» (History of New York) نوشته «واشینگتن اروینگ» (Washington Irving) در سال ۱۸۰۹، سینترکلاس هلندی به سانتا کلاز تبدیل شد.
در اوایل قرن نوزدهم میلادی، پوشش مذهبی بابانوئل کنار رفت و بهشکل دریانورد هلندی چاقی همراه با پیپ و ژاکت زمستانه سبزرنگ تصویر شد. واشینگتن اروینگ در واقع در کتاب تاریخ نیویورک میخواست فرهنگ هلندیهای نیویورک را مورد تمسخرقرار دهد و تصویری که از سینترکلاس ساخت، ابداع خودش بود.
جشنهای عید کریسمس در اواخر قرن هجدهم و اوایل نوزدهم بهانهای بود برای افرادی که میخواستند به خانهها وارد شوند. آنها در خانهها را میزدند و به زور وارد خانه میشدند؛ به همین دلیل، جریانی توسط بازرگانان ردهبالا و پاکدامنان مسیحی شکل داده شد تا از شدت این جشنها کاسته شود. ابداع و استهزای اروینگ در راستای همان جریان برای کم کردن شور کریسمس بود.
در سال ۱۸۲۱ میلادی، کتاب «هدیه سال نو برای کوچولوهای پنج تا ۱۲ ساله» (A New-year’s present, to the little ones from five to twelve) در نیویورک منتشر شده بود. در کتاب شعری وجود داشت که بابانوئل را در سورتمهای توصیف مینمود که گوزنها آن را میکشیدند و برای بچهها هدیه میآورد.
شعرهایی ازایندست در دهه ۱۸۲۰ که بابانوئل را توصیف میکردند، در تثبیت تصور همگانی از این شخصیت نقش داشتند.
بابانوئل مرد چاق و بانشاطی توصیف شد که وقتی میخندید، مثل ژله میلرزید و موجب شادی مردم میشد؛ باوجوداین، سورتمه مینیاتوری و گوزنهای کوچکی که برایش تصویر میکردند، نشان میداد که از لحاظ فیزیکی بههیچ وجه سنگین وزن نیست. توصیفی که از بابانوئل شد آنقدر دقیق بود که حتی گوزنهایش را نیز نامگذاری کرده بودند.
مراسم مربوط به بابانوئل در اواسط قرن نوزدهم شکل گرفت؛ مقالهای در مجلهای در سال ۱۸۵۳ رسم آمریکایی کریسمس را توصیف کرد که در آن، بچهها در شب کریسمس جورابها یا ساکهایی بهشکل جوراب را آویزان میکردند تا «شخصیتی افسانهای» آنها را پر کند. با گذشت زمان، تصویر بزرگتر و سنگینتری از بابانوئل ارائه شد.
«توماس نست» (Thomas Nast)، کاریکاتوریست آمریکایی، یکی از نخستین هنرمندانی بود که تصویر مدرن از بابانوئل را در سوم ژانویه سال ۱۸۶۳ در مجله «هارپرز ویکلی» (Harper’s Weekly) طراحی کرد. توماس نست بابانوئل را در پوشش پرچم آمریکا تصویر نمود که عروسکی به نام «جف» (Jeff) به دست دارد.
نام جف مخفف «جفرسون دیویس» (Jefferson Davis)، رئیسجمهوری ایالات موتلفه آمریکا در زمان جنگ داخلی آمریکا بود. در طراحی توماس نست، بابانوئل درون سورتمهای بود که توسط گوزنهای شمالی کشیده میشد.
از اواسط قرن نوزدهم، نویسندگان آمریکایی این ایده را داشتند که بابنوئل باید در کنارش یاوری داشته باشد. آنها برای بابانوئل، همسری نیز خلق کنند. در سال ۱۸۸۹، شاعری به نام «کاترین لی بیتس» (Katharine Lee Bates) شخصیتی به نام «خانم کلاز» (Mrs. Claus) را در شعری به شهرت رساند.
بعدها، ترانهای به نام «خانم سانتاکلاز» (Mrs. Santa Claus) در سال ۱۹۵۶ و کتاب کودکانهای با عنوان «چگونه خانم سانتاکلاز کریسمس را نجات داد» (How Mrs. Santa Claus Saved Christmas) در سال ۱۹۶۳ در تثبیت و شناخته شدن این شخصیت در آمریکا تاثیرگذار بودند.
همچنین در قرن بیستم نشر کتابها، طراحیها و داستانپردازیها درباره بابانوئل تداوم یافت. بابانوئل را بهصورت شخصیتی نشان دادند که وقتی با رنج و بینوایی بچهها مواجه میشود، راهی برای خوشحال کردن ایشان مییابد و در نهایت اسباببازی هدیه اصلی وی میشود.
در تصاویری، بابانوئل را در حال ساختن اسباببازی نشان دادند. بابانوئل در ابتدای قرن بیستم به «تواناترین و وفادارترین دوست بچهها» تبدیل شد.
در دهه ۱۹۳۰، پای بابانوئل به تبلیغات هم باز شد. شرکت کوکاکولا (The Coca-Cola Company) در تبلیغات کریسمس خود از تصویر بابانوئل استفاده کرد. این اقدام باعث این تصور اشتباه میان مردم شد که شرکت کوکاکولا خالق بابانوئل است و بابانوئل برای تبلیغ کوکاکولا قرمز و سفید میپوشد؛ اما پیش از آن، بابانوئل در سالهای نخستین قرن بیستم، در مجله طنز «پاک» (Puck) با پوشش قرمز و سفید به تصویر کشیده شده بود. در دهههای ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰، شرکت پپسی-کولا (Pepsi-Cola) نیز از تصاویر بابانوئل برای تبلیغات خود استفاده کرد.
سازمانهای خیریه هم نقش مهمی در تبدیل بابانوئل به شخصیتی خیرخواه و مشتاق به امور خیریه و انساندوستانه ایفا کردند. خیلی از داوطلبان جمعآوری کمکهای خیریه، لباس بابانوئل میپوشیدند.
عنصر دیگری که به تصویر بابانوئل اضافه شد، «رودولف بینی قرمزه» (Rudolph the Red-Nosed Reindeer) بود؛ گوزن شمالی پیشروی دسته گوزنهای سورتمه بابانوئل که در سال ۱۹۳۹ خلق و در سال ۱۹۴۹ طی ترانههایی ماندگار شد.
با توجه به اطلاعات در دسترس میتوانیم بگوییم با آنکه افسانه بابانوئل در اروپا و آسیا ریشه دارد اما در آمریکا شاخ و برگ پیدا کرده است و تصویری که امروزه از بابانوئل داریم، از آمریکا آمده است.
زادگاه و محل زندگی بابانوئل
اگر بابانوئل را از لحاظ تاریخی، تبلور امروزین نیکلاس قدیس در نظر بگیریم، آنگاه زادگاه او را باید همان زادگاه نیکلاس قدیس معرفی کنیم؛ یعنی زادگاه او منطقه پاتارا (Patara) در جنوب ترکیه کنونی، نزدیک شهر میرا است.
تصور امروزین از بابانوئل زاده تخیل نویسندگان آمریکایی است؛ بنابراین از لحاظ خیالی، میتوان آمریکا را زادگاه بابانوئل دانست. طبق روایتهایی که از بابانوئل وجود دارد، این شخصیت نه در آسیا و نه در آمریکا زندگی میکند؛ باید در مناطق شمالگان دنبال محل زندگی بابانوئل گشت. در سنت آمریکای شمالی (ایالات متحده و کانادا)، بابانوئل در قطب شمال زندگی میکند.
به احتمال زیاد محل زندگی بابانوئل نیز ساخته و پرداخته توماس نست بوده است. توماس نست در ۲۹ دسامبر سال ۱۸۶۶ مجموعه طراحیهایی از بابانوئل در مجله هارپرز منتشر کرد که شامل زیرنویسی با این عنوان بود: «دهکده بابانوئل، قطب شمال» (Santa Claussville, N.P).
دهکده بابانوئل همان جایی بود که خانه بابانوئل قرار داشت و کوتولهها و دیگر دستیارانش پیرامون خانه زندگی میکردند و در درست کردن اسباببازیها به او کمک میکردند. در مجموعه تصاویر رنگی که توماس نست در سال ۱۸۶۹ از بابانوئل منتشر کرد، شعری هم نوشته شد که در آن میگفت خانه بابانوئل «نزدیک قطب شمال، در یخ و برف» بود.
از دهه ۱۸۷۰ دیگر این تصور شکل گرفت که بابانوئل در قطب شمال زندگی میکند. در سنت آمریکای شمالی، بابانوئل در قطب شمال و در قلمروی کانادا و در استان «کبک» (Quebec) زندگی میکند.
در ۲۳ دسامبر سال ۲۰۰۸، «جیسن کنی» (Jason Kenney)، وزیر تابعیت، مهاجرت و چندفرهنگی کانادا بهصورت رسمی شهروندی کانادا را به بابانوئل داد و در یک بیانیه رسمی گفت:
دولت کانادا در شب کریسمس بهترینها را برای بابانوئل آرزو میکند. بابانوئل بداند که بهعنوان یک شهروند کانادایی، او میتواند بهصورت خودکار پس از آنکه سفرش به دور دنیا پایان یافت، به کانادا برگردد.
شهری به نام «نورث پول» (North Pole) نیز در ایالت آلاسکای آمریکا وجود دارد که در آنجا یک جاذبه گردشگری به نام «خانه بابانوئل» (Santa Claus House) برقرار کردهاند.
کشورهای «نوردیک» (Nordic)، یعنی کشورهای اسکاندیناوی بهعلاوه ایسلند، ادعا این را دارند که بابانوئل در آن قلمرو اقامت دارد. در نروژ، ادعا میشود که بابانوئل در منطقه «دراباک» (Drobak) زندگی میکند و همچنین در دانمارک میگویند که او در گرینلند، نزدیک «اوماناک» (Uummannaq) سکونت دارد.
در سوئد، شهر «مورا» (Mora) پارکی به نام «جهان بابانوئل» (Tomteland) دارد. یک پایانه ملی پستی در نزدیکی «استکهلم» (Stockholm) سوئد، نامههایی که بچهها برای بابانوئل نوشتهاند را میپذیرد.
منطقه «کورواتونتوری» (Korvatunturi) در فنلاند نیز مدتها است که بهعنوان خانه بابانوئل شناخته میشود. همچنین در شهر «رووانیمی» (Rovaniemi) فنلاند دو پارک با عنوان «دهکده بابانوئل» (Santa Claus Village) و «پارک بابانوئل» (Santa Park) وجود دارد.
کوتولهها و بابانوئل
همانند گوازنهای ئرنده کوتولهها نیز در افسانههای بابانوئل بسیار تاثیر داشتهاند. پریهای کریسمس موجودات کوچک کوتولهمانندی با گوشهای نوکتیز هستند. کوتولهها با بابانوئل (یا پدر کریسمس) زندگی و در کارگاه به وی کمک میکنند. کوتولهها اغلب موجوداتی جاودان در نظر گرفته میشوند و آنها را با ظاهری جوان تصویر میکنند. کوتولهها قدرت تاثیرگذاری بر آنچه بچهها میبینند، انجام میدهند و تجربه میکنند را دارند؛ اینچنینی است که آنها کارگاه بابانوئل را از دید انسانهای عادی مخفی نگاه میدارند.
تاریخ کوتولهها یا پریهای کریسمس در فرهنگ عامه ژرمنی، اسکاندیناوی و بریتانیایی ریشه دارد. در سنت ژرمنی، پریها موجودات نورانی و بهشتی بودند که بعدها، آنها در زیر زمین، جنگلها، چشمهها و چاهها سکنی گزیدند.
در فرهنگ اسکاندیناوی، پریها کوتولههای خانگی با قدرتهای جادویی بودند که از خانه در برابر نیروهای پلید محافظت میکردند. آنها قدرتهای جادویی خود را برای اذیت کردن انسانهای بد بهکار میبردند. نویسندگان اسکاندیناویایی میانه سده هجدهم میلادی، نقش پررنگی در شکلگیری تصویر کوتولهها داشتند. آنها کوتولهها را پریهای پرشوری تصویر کردند که به بابانوئل کمک میکردند. به مرور، آنها از کوتولههای خانگی به پریهای کریسمس تبدیل شدند.
تصویر کوتولههای کریسمس با آن گوشهای نوکتیز و کلاه شبیه بابانوئل، اولینبار روی طرح جلد مجلهای آمریکایی در سال ۱۸۷۳ میلادی نقش بست که باعث معروفیت آنها شد.
وظایف مهم کوتولههای کریسمسبه شرح زیر است:
- مراقبت از گوزنهای بابانوئل
- کمک به بابانوئل برای تنظیم فهرست کودکان خوب و بد
- درست کردن اسباببازی و قرار دادنشان در سورتمه بابانوئل
- نظاره کردن رفتار بچهها و دادن گزارش آن به بابانوئل
- اطمینان از سالم بودن سورتمه بابانوئل
- محافظت از مکان مخفی دهکده و کارگاه بابانوئل
جمع بندی
امروزه جشن کریسمس و شخصیتهای مربوط به آن مثل بابانوئل، در میان ایرانیان نیز مورد توجه قرار گرفته است. بابانوئل یک شخصیت واقعی نیست؛ اما از این لحاظ که از یک شخصیت تاریخی ریشه میگیرد، کاملا هم زاده خیال و تخیل نیست. نیکلاس قدیس که در قرن سوم میلادی در ترکیه کنونی میزیست، بابانوئل واقعی پنداشته میشود. «پاتارا» در جنوب ترکیه کنونی، زادگاه نیکلاس قدیس بود. داستان زندگی این قدیس بعدها موجب شکلگیری شخصیت بابانوئل شد. و درآخر باید گفت بابانوئل در قطب شمال همراه با همسر، کوتولههای جادویی و گوزنهایش زندگی میکند.
منبع: لایفاتک
