شب یلدا یا شب چله فرصتی عالی برای گردهمایی خانواده و دوستان است. اگرچه آداب و رسوم شب یلدا مانند بسیاری از چیزها در گذر زمان تغییر کرده، اما رسم اصلی دورهمنشینی و پذیرایی با خوراکیهای خاص همچنان به قوت خود باقی است.
شواهد تاریخی نشان میدهد که جشن یلدا یا شب چله بیش از ۲۵۰۰ سال است که در تقویم فرهنگی ایرانیان حضور دارد.
در تقویم ایرانیان باستان، دو دوره سال با نام چله شناخته میشد: چله تابستان که از تیرماه آغاز میشد و چله زمستان که با شروع دیماه آغاز میگردید. این تقویم ۶۰ روز تابستان و ۶۰ روز زمستان را به دو بخش چله بزرگ و چله کوچک تقسیم میکرد.
با توجه به اینکه شب یلدا از غروب آخرین روز پاییز آغاز و با طلوع اولین روز زمستان به پایان میرسد و همزمان با شروع چله بزرگ زمستان است، به نظر میرسد که اقوام ایرانی این شب را «شب چله» نامیدهاند.
در گذشته، روشن کردن آتش و نشستن دور آن جزء جدایی ناپذیر آداب و رسوم شب یلدا بود. قدیمیها معتقد بودند که آتش نمادی از خورشید است که اهریمن و تاریکی را دفع میکند.
با گذر زمان، وسایل گرمایشی مانند کرسی و بخاری جایگزین آتش در خانهها شدهاند و در برخی از خانهها به شکل نمادین از آنها استفاده میشود. هرچند که هنوز در بعضی مناطق مرکزی، مردم با روشن کردن آتش سنتهای قدیمی را زنده نگه میدارند.
علاوه بر این، حافظخوانی و شاهنامهخوانی نیز جزئی از آداب و رسوم شب یلدا است. در این شب، بزرگ فامیل برای هر یک از اعضای خانواده از دیوان حافظ تفأل میگیرد و میگوید: «ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی». سپس شخصی که فال گرفته شده است، نیت میکند و دیوان حافظ را باز میکند تا جواب تفأل مشخص شود.
سفره شب یلدا از دیرباز جزو اجزای جذاب و جداییناپذیر آداب و رسوم این شب بوده است. این سفره شامل میوههای خاص، میوههای پاییزی، آجیل، تنقلات و میوه خشک است. در گذشته، برای کامل شدن سفره، شمعدان و عطردان نیز به آن اضافه میشد.
در میان میوهها، انار و هندوانه برای سفره شب چله اهمیت ویژهای دارند. براساس باورها، انار نماد باروری و برکت است و رنگ قرمز آن نمادی از شادی و خورشید میباشد. هندوانه نیز به دلیل شکل هندسیاش که به خورشید شباهت دارد و تابستانی بودنش، یادآور گرمای تابستان و حرارت آن است. برخی معتقدند که خوردن هندوانه در شب چله، تحمل گرمای تابستان بعدی را آسانتر میکند.
میوههای دیگری مانند پرتقال، سیب، خرمالو و گلابی نیز بسته به رسوم منطقهای در سفره شب چله قرار میگیرند. در بعضی مناطق، کدو و لبو نیز به این سفره افزوده میشود.
شام مخصوص شب یلدا در بسیاری از مناطق ایران سبزی پلو با ماهی است. با این حال، در برخی مناطق، انواعی از غذاهای محلی نیز برای این شب پخته میشود.
آداب و رسوم شب چله در مناطق مختلف ایران
با توجه به فرهنگ، شرایط اقلیمی و خوراکیهای متنوع هر شهر، سنت زیبای شب چله در نقاط مختلف کشور با تفاوتهایی برگزار میشود. در ادامه برخی از این آداب و رسوم را بررسی میکنیم.
شب یلدا در مازندران
مازندرانیها این شب را با نام «چلهشو» جشن میگیرند که به معنای «شب چله» است. در این شب، اعضای خانواده به خانه «گَته پِر» (پدربزرگ) میروند. در گذشته، همه فامیل در خانه پدربزرگ دور کرسیهای زغالی جمع میشدند تا از گرمای زغال کرسی بهرهمند شوند و سرمای زمستان را فراموش کنند.
سفره یلدای مازنیها شامل هندوانه، کندس (نوعی میوه محلی)، انار، گندم بو داده، گردو، نخود برشته، تخمه، بادام، پسته، انجیر و کشمش است. این خوراکیها جزو اصلیترین مواد مصرفی شب چله در مازندران به شمار میآیند.
پختن شام مخصوص شب چله برای مردم شمال ایران اهمیت ویژهای دارد. مازندرانیها معتقدند که شب یلدا شب خوشیمن و پربرکتی است و باید با غذایی مناسب جشن گرفته شود. یکی از اجزای اصلی سفره شب چله، «پلو» است. سبزی پلو با ماهی، تهچین سنتی با مرغ یا اردک و کَئیپلا (پلو با کدو حلوایی) از جمله غذاهای معروف این شب در مازندران هستند. بورانی اسفناج، ماست، ترشیهای محلی و سایر خوراکیهای خوشمزه نیز رنگ و لعاب سفره شب یلدا را تکمیل میکنند.
فال حافظ از رسوم اصلی شب یلدا در میان تمام اقوام ایرانی است. اما آیا تا بهحال چیزی درباره فال گردو مازندرانیها در شب چله شنیدهاید؟ در گذشته، به دلیل کمسوادی یا بیسوادی مردم، فال حافظ گرفتن و تعبیر آن کار سادهای نبود، بنابراین در مازندران فال گردو جایگزین فال حافظ شد.
گرفتن فال گردو به این صورت بود که صاحبخانه گردوهای مختلفی را در سینی بزرگی میریخت و به حاضران تعارف میکرد. هر کدام از افراد پس از نیت کردن، تصادفی یک گردو از سینی برمیداشتند و میشکستند. مغز گردو نیت صاحب فال را نشان میداد؛ اگر گردو پوک بود، نیت برآورده نمیشد اما اگر مغز پر و خوشرنگ بود، نیت به خوبی محقق میشد و به این صورت میگفتند: «خوب آمدهاست». این فال به خوبی و خوشی ختم میشد.
آداب و رسوم شب یلدا در گیلان
گیلان نیز همانند دیگر نقاط ایران، در شب یلدا آدابورسوم ویژهای دارد. یکی از رسوم محبوب در این شب، فال هندوانه پوس (پوست هندوانه) است. این سنت در میان جوانان دم بخت گیلان معروف است. روش انجام این فال به این صورت است که هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم کرده و هر چهار پوست را پشت سر خود میاندازند. چهار حالت ممکن برای پرت شدن پوست هندوانه وجود دارد: اگر دو قاچ سفید و دو قاچ سبز باشد، نیت نه خوب و نه بد است؛ اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید باشد، نیت خوب است؛ اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است؛ و اگر هر چهار قاچ سبز باشد، نیت بسیار خوب است؛ در حالی که هر چهار قاچ سفید به معنای نیت بسیار بد است و باید از انجام آن کار دوری کرد.
تنقلات شب یلدا در گیلان شامل هندوانه، آب ازگیل یا آب کونوس، برشته برنج، گلابی محلی به نام «خوج» و لیمو است.
آداب و رسوم شب یلدا در خوزستان
در استان خوزستان، پدربزرگها و مادربزرگها نقش مهمی در گردآوری خانواده و فامیل در شب یلدا دارند. گرفتن فال حافظ، شنیدن خاطرات بزرگترها در کنار کرسی، شاهنامهخوانی، شعرخوانی و شکستن فندق از جمله آداب و رسوم این شب در خوزستان است.
مردم خوزستان همچنین افسانه زیبایی به نام قارون افسانهای دارند. آنها تا سحر بیدار میمانند تا از قارون استقبال کنند. در این افسانه، قارون در لباس مبدل هیزمشکن برای مردم فقیر تکههای چوبی میآورد که به طلا تبدیل میشوند و برکت و ثروت به همراه دارند.
آداب و رسوم شب یلدا در شیراز
در شیراز نیز مانند سایر شهرهای ایران، مردم سفرهای رنگین میچینند و تا بامداد با حافظخوانی و داستانگویی به مشاعره و شبنشینی میپردازند. آنها با گوش سپردن به قصههای شب یلدا، شبی خاطرهانگیز برای خود رقم میزنند. سفرهای به سبک هفتسین که شامل آینه، دو لاله، شمعهای روشن، رنگینک، ارده شیره، خرما، تنقلات و چند شاخه گل است، چیدمان میشود.
شیرازیها در این شب با خوردن هویجپلو به همراه کشمش و مغز گردو از خود پذیرایی میکنند. فال حافظ در شب یلدا از رسوم ویژهای است که برخی معتقدند ریشهاش به شیراز بازمیگردد.
یکی دیگر از مراسمهای خاص شب چله در شیراز، فال کلوک است. این فال که ویژه بانوان است، همراه با خواندن ترانههای محلی انجام میشود.
آداب و رسوم شب یلدا در اصفهان
شب یلدا در اصفهان به دو بخش چله و چله کوچک تقسیم میشود و اصفهانیها هر دو شب را جشن میگیرند. خانوادههای اصفهانی با پهن کردن سفرهای شامل برف و شیره انگور، شربت و چای، از یکدیگر پذیرایی میکنند. اصفهانیها با گرفتن فال حافظ و نقل داستانهای قدیمی، به شبنشینی و شبزندهداری میپردازند. پلو ماهی، کوفته، گوندی و آش کدو از غذاهای محبوب این شب در اصفهان هستند.
یکی از خوراکیهای ویژه شب یلدا در اصفهان «چلسمه» است؛ انگورهایی که تا شب چله نگهداری میشوند. اصفهانیها انگورها را پیچیده و در زیرزمین خانهها نگهداری میکردند تا در شب یلدا مصرف کنند.
یکی از مراسمهای جذاب شب یلدا در اصفهان خوشامدگویی به «عمو چله و چله زری» است. مردم لباسها و رختخوابهای خود را در هوای آزاد پهن میکنند تا به استقبال از عمو چله و چله زری بروند.
آداب و رسوم شب یلدا در آذربایجان شرقی
آذریها نیز همانند سایر مناطق ایران به شب یلدا اهمیت ویژهای میدهند و هر سال این مراسم را با رسوم خاص خود برگزار میکنند. در شب یلدا، مردم آذربایجان شرقی هندوانهای به نام «چیلله قارپیزی» میخورند. آنها باور دارند که با خوردن این هندوانه، لرز و سرمای زمستان از بدنشان دور میشود و تا پایان زمستان سرما نمیخورند.
یکی از رسوم مهم در شب یلدا در مناطق آذریزبان، ارسال طبقهای هدیه به نوعروس خانواده است. این هدایا که به نام «خوانچه» شناخته میشوند، شامل شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آینه، پارچه توری و پولکی هستند. اعضای خانواده با ارسال این طبقها به خانه عروس و داماد، با موسیقی محلی به جشن و شادی میپردازند.
شام شب یلدا در آذربایجان شرقی و غربی شامل برنج، مرغ و آش شیر است. به عنوان تنقلات نیز معمولاً قاورقا (گندم برشته)، آجیل، لبو، هویج، هندوانه، انار، سیب، حلوای گردو، خربزه، انگور، کشمش، بادام و سنجد مصرف میشود. یکی از رسوم مردم آذربایجان در شب یلدا این است که بزرگ خانواده هنگام قاچ کردن هندوانه میگوید: «قادا بلامیزی بو گئجه کوسَدوخ» یعنی بلایای خود را امروز بریدیم که نمادی از دور کردن بلاها از خانواده است.
مراسم خاص یلدا در شهرهای آذربایجان
- شهرستان خوی: هدیه شب یلدا به نام «چیله لیک» که شامل پشمک، سیب سرخ، حلوا، ترمه و پارچه چادری است.
- ارومیه: پختن حلوای گردو.
- تکاب: پختن آش کشک و گندم برشته.
- پیرانشهر، اشنویه و مهاباد: بیتخوانی کردی.
- ماکو: گرفتن فال بخت.
آداب و رسوم شب یلدا در چهارمحال و بختیاری
در چهارمحال و بختیاری، آداب و رسوم یلدا شامل پختن لبو، شلغم و نوعی آش کشک مخصوص با کدو حلوایی است. کدو حلوایی در نظر اجدادمان نمادی از خورشید و نور بوده و استفاده از آن در شب چله، نمادی از امید به نور و روشنایی و عبور از تاریکی بلند یلداست. مردم چهارمحال و بختیاری همچنان این رسم دیرینه را گرامی میدارند و در سفرههای شب یلدای خود حفظ کردهاند.
آداب و رسوم شب یلدا در کردستان
مردم کردستان شب یلدا را با نام «شوچله» میشناسند. در این شب، کردها رسومی خاص و خوشمزه دارند. آنها نوعی خربزه به نام «کالِک تورش» را از بازار میخرند و آن را در سرکه میخیسانند تا ترش شود. سپس این ترشی خوشمزه را برای پذیرایی از مهمانان سرو میکنند. این ترشی آنقدر محبوب است که اگر در همسایگی زن باردار یا همسایه فقیری باشد، اهالی محله از کالک تورش خود به او میبخشند تا همه از شیرینی این رسم دیرینه در شوچله کردستان لذت ببرند.
دلمه یکی از خوراکیهای سنتی شب یلدا در کردستان است که با توجه به ذائقه حاضرین، با کلم، برگ مو، فلفل دلمه و بادمجان آماده میشود.
آداب و رسوم شب یلدا در یزد
مراسم شب یلدا در یزد از روزی به نام «انارام» در اواخر آذرماه شروع میشود. یزدیها باور داشتند که برای جلوگیری از ورود جادوگران به خانه باید در آن آتش روشن کرد و از آنجایی که شب چله بلندترین شب سال است، کل این شب را دور آتش مینشستند و تا صبح شادی میکردند. در این شب، مردم یزد به خوردن میوههای پاییزی میپرداختند و از آجیل لرک که آجیلی مقدس و متشکل از هفت مغزینه است، استفاده میکردند.
همچنین در یزد، مردم اهمیت زیادی به خوردن هندوانه در شب یلدا میدهند و معتقدند که با خوردن آن در زمستان از سرما و بیماری در امان خواهند بود. نارنج و آش شولی یزدی که از غذاهای سنتی این شهر است، از دیگر خوردنیهای مرسوم شب یلدا به شمار میروند. فسنجان نیز که طبع گرمی دارد، در کنار آش شولی در این شب سرو میشود. مردم یزد در این شب در خانه یکی از بزرگان فامیل جمع شده و در کنار کرسی یزدی گندم تفتشده که به آن گندمک نیز گفته میشود، همراه با سایر تنقلات مانند گردو و آجیل میخورند.
در شب یلدا، یزدیها به خواندن قرآن و حافظ میپردازند و در برخی از خانههای قدیمی به موسیقی سنتی گوش میدهند.
یکی از مراسمهای خاص یزدیها در شب یلدا، حکایت «شکمبه شوران» است. روز آخر آذر را روز شکمبه، سیرابی و شوران مینامند، زیرا معتقدند که در این روز، فردی برای شستن سیرابی به جوی آب رفته و هنگام بیرون آمدن، خورشید در حال غروب بوده است. در رسم «دامادونیها»، خانواده داماد چندین سینی بزرگ حاوی هدایا را تزئین کرده و به خانه عروس میبرند.
آداب و رسوم شب یلدا در خراسان
استان خراسان به سه بخش خراسان شمالی، رضوی و جنوبی تقسیم شده است. در اینجا آداب و رسوم شب یلدا در هر یک از این مناطق را بررسی میکنیم:
آداب و رسوم شب یلدا در خراسان رضوی
همانند دیگر اقوام در ایران، هندوانه و انار جزو اجزای اصلی سفره یلدا در خراسان رضوی هستند. خراسانیها، به ویژه مشهدیها، به شبنشینیهای طولانی شب یلدا «شب چراغو» میگویند. در گذشته، هر مهمانی که قصد شبنشینی در خانه دیگری را داشت، چراغی با خود میآورد و به دلیل فراوانی این چراغها، این شب را چهلچراغ یا شبچراغو مینامیدند.
یکی از مهمترین مراسم شب یلدا در خراسان، مراسم «شبچلهای عروس» است که مخصوص دختران تازه نامزد شده است. در این شب، افراد در خانه بزرگتر فامیل جمع میشوند و با شاهنامهخوانی و تفال به دیوان حافظ، خوردن تنقلات و میوه، شبنشینی میکنند. شب چلهای عروس از آداب و رسوم مشهد است اما در دیگر شهرهای خراسان نیز معمول است. در این شب، داماد خوانچهای شامل حداقل ۷ نوع میوه (انار، انگور، پرتقال، سیب، گلابی، موز و هندوانه) و هدایای دیگر مانند پارچه، زیورآلات، کفش و لباس به عروس تقدیم میکند. خانواده عروس نیز در مقابل لباس یا کفش برای داماد تهیه میکنند.
آداب و رسوم شب یلدا در خراسان جنوبی
یکی از آیینهای شب یلدا در خراسان جنوبی مراسمی به نام «کف زدن» است. کف نوعی شیرینی یا شربت سنتی است که از گیاهی محلی به نام چوبک یا بیخ تهیه میشود. مردم آن را در آب خیسانده و در ظرف سفالی بزرگی به نام تغار قرار میدهند. برای ایجاد کف، جوانان و مردان فامیل با چوبی به نام «دسته گز» که از درخت انار ساخته شده، مایع را هم میزنند. این کف با شیره شکر و تزئین مغز گردو و پسته سرو میشود. قبل از شیرین کردن کف، جوانان با مالیدن کف به صورت یکدیگر، شبی بهیادماندنی را خلق میکنند.
آداب و رسوم شب یلدا در خراسان شمالی
در خراسان شمالی، شبنشینی، تفأل به دیوان حافظ و آوردن هدیه برای خانواده عروس از سنتهای قدیمی شب یلدا هستند. اگر پیش از شب چله برف باریده باشد، مردم با خوردن برف و شیره، با سرمای زمستان به نوعی آشتی میکنند و بزرگترها با دادن حلوا قلقلی از کوچکترها پذیرایی میکنند.
خوردن برف و شیره یکی از خاطرهانگیزترین و خوشمزهترین سنتهای شب یلدا در خراسان شمالی و سایر مناطق کشور است. این دسر یلدایی از ترکیب برف با شکر، شیره یا مربا تهیه میشود و کودکان عاشق آن هستند. حتی امروزه، اگر برف باریده باشد، مردم در نیمه شمالی کشور به یاد دوران گذشته، از این دسر برفی خاص لذت میبرند.
آداب و رسوم شب یلدا در کرمان
کرمانیها در شب یلدا سفرهای پر از خوراکیهای خوشمزه و رنگارنگ مانند هندوانه، انار، آجیل، کمچ، کلمپه و دیگر شیرینیهای محلی پهن میکنند. در این شب، اعضای خانواده در خانه بزرگان فامیل گرد هم میآیند و با سرگرمیهای مختلف تا نیمهشب بیدار میمانند. کرمانیها با خوردن انواع آجیل، حافظخوانی، گرفتن فال نخود و خواندن چهار بیت شعر، شب را به صبح میرسانند.
یکی از بازیهای محبوب این شب «ماردوره» است. هر فردی که در مهمانی حضور دارد، نیتی کرده و شیء کوچکی مثل سنجاق قفلی یا سکه را در ظرف سفالینی به شکل پارچ میاندازد. یک نفر مسئول برداشتن این اشیاء از پارچ میشود و دیگران یک بیت شعر میخوانند. مسئول ظرف به صورت تصادفی یک شیء را برمیدارد و شعری که خوانده میشود، به عنوان فال صاحب آن شیء محسوب میشود.
آداب و رسوم شب یلدا در قزوین
در قزوین نیز مانند دیگر شهرهای ایران، مراسم شب یلدا در خانه بزرگترهای فامیل برگزار میشود. بزرگترها معتقدند که میوههای خشک و تر و میوههای سرخفام که به آنها «شبچره» میگویند، از خوراکیهای خوشیمنی هستند که نوید زمستانی پربرکت را میدهند.
انار، هندوانه، خرمالو، پسته، بادام، سنجد، گردو، کشمش و مویز از اجزای اصلی شبچرههای شب چله قزوینیها هستند. آنها از مخلوط مغز گردو با کشمش و پسته شور به عنوان شبچره استفاده میکنند. اگر مادربزرگ در آوردن تنقلات تاخیر کند، کوچکترها شعر «هر که نیارد شبچره انبارش موش بچره» را میخوانند.
یکی از مراسمهای زیبا در قزوین «شال انداختن» است. اگر پسر جوانی از دختری خوشش بیاید، در این شب شالی را از سقف پشتبام خانه دختر آویزان میکند. در صورت رضایت، خانواده دختر هدیهای به شال میبندند که میتواند یک جوراب یا حتی نخودچی کشمش باشد.
در خانوادههای ترک زبان قزوینی، حضور عاشیقها نیز از دیگر تفریحات شب یلدا است. عاشیقها نوازنده و آوازهخوان آذری زبان هستند که داستانهای افسانهای و اسطورهای مانند «شاهنامه» و «کوراوغلو» را میخوانند. این مراسم همراه با دستزدن و شادی تا پاسی از شب ادامه دارد.
یکی دیگر از رسوم مردم قزوین در شب چله، مراسم «خونچه چله» است. در این مراسم، داماد هدیههایی به عنوان هدیه زمستانی برای عروس میفرستد. همچنین مراسم «کرسیسری» که بیشتر در روستاهای قزوین انجام میشود، شامل قرار دادن سینی بزرگی تزیین شده با هدایایی مانند قواره لباس، کلهقند، میوه و آجیل بر روی کرسی توسط داماد است.
آداب و رسوم شب یلدا در سمنان
مردم استان سمنان شب یلدا را با آداب و آیینهای خاصی به نام «یلدان یلدان» برگزار میکنند. از سرگرمیهای محبوب این شب، نواختن نی و زمزمه ترانهها همراه با انجام بازیهای محلی است.
در برخی روستاهای استان سمنان، دامداران در شب چله گوسفندی پروار تحت عنوان «چلهکُشی» قربانی میکنند و گوشت آن را قورمه میسازند که در شکمبه حیوان تا سال بعد ذخیره میشود. کِنوکُنجی (شاهدانه)، حلوای سیاه، شیره انگور، شیره توت، مغز گردو، حلوای آریشه و برگه زردآلو از خوراکیهای مخصوص این شب هستند. تهچین اسفناج و خورشت فسنجان از غذاهای سنتی شب یلدا در سمنان میباشند.
آداب و رسوم شب یلدا در تهران
شب یلدا در تهران نیز همچون دیگر شهرها و استانهای ایران با شکوه و شور خاصی برگزار میشود. یکی از سنتهای ویژه تهرانیها در این شب، خشککردن میوهها و مصرف آنها در شب یلدا است. تهرانیها با چیدن سفرهای رنگارنگ از میوههای متنوع در کنار هندوانه و انار، همراه با شیرینی و آجیل، به استقبال این شب بلند میروند و با تفال به دیوان حافظ، قصهگویی و معاشرت، شب را به صبح میرسانند.
مطالب پیشنهادی:
هرآنچه از شب یلدا بایدا بدانید + تبریک شب یلدا
آداب و رسوم مردم استان آذربایجان شرقی در شب یلدا