شب یلدا یکی از کهنترین جشنها و مراسمات مردم ایران است. این شب از طولانی ترین شبهای سال است که خانوادهها دور هم جمع میشوند و پس از مصرف انواع میوه، حلوا و پشمک، شروع به خواندن حافظ میکنند. شب یلدا از سال ۵۰۲ قبل از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم ایرانیان راه یافته است.
شب یلدا یا شب چلّه در ۹ آذر ۱۴۰۱ ثبت میراث جهانی شدهاست. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیمکرهٔ شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، جشن گرفته میشود. شب چله آخرین روز پاییز تا نخستین روز زمستان است. خانوادههای ایرانی معمولاً در این شب، انواع میوهها و رایجتر از همه هندوانه، انواع آجیل و انار را مهیا و دور هم میل میکنند. همچنین مرسوم است که در این شب به شاهنامه خوانی نیز میپردازند.
معنی شب یلدا
یلدا به معنی زایش و تولد است و یک واژه سریانی است. سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت. این معنا، از بررسی و تحقیق در واژهنامهها و کتابهای تاریخی به دست آمده است.
ابوریحان بیرونی، از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد میکند و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است. کتاب آثار الباقیه نوشته اوست. کتاب به عربی نوشته شده و در حال حاضر، چند ترجمه فارسی از آن منتشر میشود. ابوریحان در این کتاب گاهشماری و تقویم اقوام مختلف را بررسی کرده است.
البته که دقیقا مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چگونه وارد زبان فارسی شده است. از تاریخ اینطور برمیآید که مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند و عدهای از آنان به ایران مهاجرت کردند و به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا میکند.
تاریخچهی شب یلدا
تاریخچه این شب به گذشتههای بسیار دور بازمیگردد. اما قدمت دقیق آن مشخص نیست. برخی باستانشناسان، تاریخ شب یلدا را هفت هزار ساله میدانند. آنها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ، استناد میکنند. این ظروف دارای نقوش حیوانیِ ماههای ایرانی، مانند قوچ و عقرب هستند. البته این نقوشِ در کتیبهها و یافتههای باستانشناسی کمیاباند. اما باستانشناسان معتقدند، میشود آیین مربوط به شب یلدا را تا هفت هزار سال قبل، ردیابی کرد.
با همهی اینها آنچه بهعنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود ۵۰۰ سال، قبل از میلاد برمیگردد. یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاهشماری بابلیها و مصریها ست.
دلایل برپایی جشن شب یلدا
باورهای کهن ایرانی بر اساس اسطورهها و شناخت رویدادهای کیهانی شکل گرفته است. روایتهای مختلفی از علت برگزاری جشن یلدا وجود دارد.
روایت اول، پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی: یکی از این روایتها در مورد شب یلدا به پیروزی نور بر ظلمت ارتباط دارد. در روزگاران باستان، زندگی مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود و تأثیرات آب و هوا برایشان بسیار مهم محسوب میشد. مردم با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصلها را درک کرده بودند. بشرِ همیشه کنجکاو هم پس از کشف چگونگیِ وقوع یک رویداد، به دنبال فلسفه و چرایی آنها میگردد.
آنها تأثیر نور و تاریکی و گرما و سرما را بر زندگیشان میدیدند. از تأثیراتی که میگرفتند به این نتیجه رسیده بودند که نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی ست. در مقابلِ آن، شب و سرما نشانههای اهریمن و پلیدی. آنها از این مشاهدات، به این باور رسیده بودند که شب و روز، و روشنایی و تاریکی، در یک جدال همیشگی به سر میبرند. روزهای بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی، و روزهای کوتاهتر نشانه غلبه تاریکی بود.
به این ترتیب آنها آخرین روز پاییز که بلندترین شب سال است، جشن میگرفتند. چرا که فردای آن، روزها کمکم طولانیتر شده و آفریدگار بر اهریمن نور بر تاریکی پیروز میشود.
روایت دوم، شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت: آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشتی رواج داشته است. این آیین برپایه پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود. میترا از ایزدان هند و ایرانی است. او از یک طرف نماینده عشق و محبت است و از طرفی واسطهی بستن پیمانهاست. او عهد نگهداشتن و راستگویی را نمایندگی میکند. مهر همچنین داورِ میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهدشکنان را مجازات میکند. نماد این ایزد حلقه است. برخی ادعا میکنند، پیشینه حلقه ازدواج به همین اسطوره میرسد. خورشید هم نماد ظاهری میترا ست.
مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) میدانستد. اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور میکند و خورشید را به ارمغان میآورد.
در روایتی دیگر، در این شب میترا به جهان بازمیگردد. او ساعات روز را طولانی میکند؛ در نتیجه برتری خورشید پدیدار میشود.
بعضی بررسیها هم به این نتیجه رسیدهاند که در شب یلدا پیامبری متولد میشود. این تولد در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که برابر با سال ۱۹۶ میلادی ست اتفاق میافتد. پیامبری شب هنگام در دریا زاده میشود که او را دو دلفین از آب بیرون میآورند. در آیین مهر آب اهمیت ویژهای داشته است.
دربارهی نام ماههای آذر و دی اینطور میگویند: «آذر (عنصرِ آتش)، ایزد یا فرشته مینویی را نمایندگی میکند. این ایزد در سنت زرتشتی و مهرپرستی مقدس و مهم محسوب میشده. آتشِ مقدس در آتشکدهها، جلوه همین ایزد است. در مقابل، دی که آغاز زمستان است، پلید و اهریمنی محسوب میشده. دی در اصل همان دیو است که نام آن بر سردترین ماه زمستان گذاشته شده. بنابراین آذر نماد اهورامزدا و دی نماد اهریمن است. تقابل میان آتش، نور و تقدس با تاریکی و سرما و پلیدی».
برخی هم بر این باورند که نام ماه دی از آیین میترایی آمده است و به معنای دادار و خداوند است. چرا که با شروع دی میترا بر اهریمن غلبه میکند.
در نگاه اول اینگونه به نظر میآید که شب زایش مهر، باید در ماه مهر باشد؛ یا در آفتابیترین روزهای سال! درست است که در آغاز سردترین روزهای سال قرار داریم اما منطق پشت این اسطوره آن را باورپذیر میکند. همان طولانیتر شدن روزها و کوتاه شدن شبها نشان از تولد دوباره خورشید دارد.
آداب و رسوم مهرپرستی، پس از رایج شدن دین زرتشتی از بین نرفت بلکه جزئی از مراسم آنها شد. زرتشت، خدای بزرگ را اهورا مزدا نامید و ایزدان را به دو دسته اهورایی و دیوانی تقسیم کرد. یکی از این ایزدانِ اهورایی، مهر (خورشید) بود. مهر از ایزدانِ نیک است و بخشی از اوستا به نام او (مهر یشت) ست. در مهر یشت آمده است: «مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانی مینگرد تا او دروغی نگوید.»
خوراکیهای شب یلدا
خوراکیهای شب یلدا هم از جذابیتهای این شب است. از میوهها گرفته تا آجیل و شام شب چله.
در شب چله در دوران قدیم، سفرهای به نام میزد پهن میکردند. آنها میوههای تر و خشک، آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک بر سفره میگذاشتند. لرک از اجزای اصلی این سفره بود و در واقع ولیمه این جشن به حساب میآمد. از اجزای دیگر این سفره آتشدان، عطردان، بخوردان و بَرسَم را میتوان نام برد. بَرسَم وسیلهای برای دعاخوانی ست که از جنس شاخه گیاهی خاص و یا فلزِ برنج و نقره ساخته میشود.
انار میوه اصلی سفره شب یلدا است. پیشینیان انار را میوه باروری و برکت میدانستند. آنها این معنا را از دانههای زیاد آن دریافت میکردند. همچنین انار به خاطر رنگ قرمزش نماد شادی و خورشید است. در واقع خوردن انار در شب یلدا به خاطر اعتقاد به تأثیر جادوی سرایتی آن بوده است. یعنی آنها با توسل به انار و خوردن آن برکت را از دانههای زیاد آن میگرفتند و نیروی باروری را در خود افزایش میدادند.
انار از دوران بسیار قدیم میوهای مقدس شناخته شده است. انار حتی در ادیان بزرگ دنیا جایگاه ویژهای دارد. در اساطیر و افسانهها هم ذکر آن رفته است. در دین زرتشتی انار از درختان مینوی است و از عناصر مقدس و خجسته به شمار میرود. زرتشتیها از شاخهها و میوه آن در مراسم دینی خود استفاده میکنند.
انار از دید مسلمانان هم میوهای مقدس بوده و در قرآن کریم از آن بهعنوان میوهای بهشتی نام برده شده. خوردن این میوه توسط بزرگان دینی توصیه شده است.
هندوانه هم مثل انار میوه مخصوص سفره یلدا ست. اما آیا خوردن هندوانه اول سرما عجیب نیست؟ باید گفت که همه میدانیم هندوانه میوهای تابستانی است؛ پس هندوانه علاوه بر سرخیش نمادی از خورشید است و یادآور گرمای تابستان و حرارت است.
باور بر این است که اگر مقداری هندوانه در شب چلّه بخورند؛ در سراسر چلّه، از سرما و بیماری در امان خواهند بود. همچنین هندوانه هم مثل انار از میوههای پردانه است و نماد برکت و فراوانی.
همچنین از دیگر میوههای سفره یلدا میتوان انواع میوههای پاییزی را نام برد. در گذشته به همراه انار و هندوانه، میوههای فصلی را هم در سفره میگذاشتند. میوههایی مثل پرتقال و انواع مرکبات، سیب، خرمالو، گلابی و حتی لبو و کدو تنبل میتوانند جایی در سفره یلدا داشته باشند.
در شب یلدا مهمتر از شام، تنقلات و آجیل مخصوص شب یلدا ست. در گذشته که نگهداری طولانی مدت میوهها راحت نبود؛ خیلی از میوهها را برای نگهداری و مصرف در فصلهای دیگر، خشک میکردند.
آجیلها و مغزها نیز از خوراکیهای مهم شب یلداهستند. مغزهایی مثل پسته، گردو، بادام و فندق اجزای اصلی آجیل مخصوص شب یلدا محسوب میشوند. در کنار اینها انجیر و توت خشک شده هم حاضر اند. از قدیم نخودچی و کشمش در بین آجیل شب یلدا وجود داشته. غیر از اینها گندم و نخود برشته، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو هم جز آجیلهای شب یلدا بوده است. البته به آجیل شب یلدا تنقلاتی هم اضافه شده. امروزه باسلق و پشمک هم از شیرینیهای این سفره هستند.
شاهنامه خوانی در شب یلدا
یکی از رسوم جذاب شب یلدا شاهنامه خوانی و داستان سرایی بزرگان در این شب است. همچنین گرفتن فال حافظ در دورهمیها یکی از آداب و سرگرمیهای مرسوم در شب یلدا است.
منبع: لایفاتک
